یادگیری ترکیبی و آموزش در همه گیری ویروس کرونا

« با ظهور این ویروس آنچه برای ما عادی شده است باید غیر عادی شود و آنچه غیر عادی است باید عادی شود از این منظر ناگزیر باید سبکی دیگر برای مدیریت زندگی خود برگزینیم که با شرایط جدید همخوان و همراه باشد و این آرزوی نامعقول و ناممکن را که روزی از شر این ویروس که هر بار خود را هوشمندانه تر و مقاوم تر و پیچیده تر ظاهر می کند راحت خواهیم شد از سر خود بیرون کنیم و ناگزیر از سر سازگاری با آن می بایست شرایط زیست و طرز فکر خویش را تغییر دهیم.» (کریمی 1400)

 دومین سال تحصیلی است که ویروس کرونا در کلاس‌های درس حضور پیدا کرده، شاگرد باهوش و چموشی که خیال سازگاری یا رفتن ندارد و هر از گاهی که بشر به چیزی برای خنثی سازی آن دست پیدا می‌کند با شکل و شمایل جدید تر و قوی تر و وحشی تر حاضر می‌شود. در عرصه آموزش و پرورش چه انسان های عزیز و ارزشمندی که مدافعان آموزش بودند و جان گرانبهای خود را تقدیم آموزش و پرورش این سرزمین کردند...

 شرایط حاکم همه گیری و شیوع سویه‌های جدید کرونا در سطح جهان امکان تشکیل کلاس و آموزش حضوری دانش آموزان در اول مهر 1400 را دور از ذهن کرده است اما مهر 1400 متفاوت تر از مهر 1399 و ماه‌های پایانی سال تحصیلی در دو سال گذشته است تجربه گرانبهایی که می بایست با دقت و وسواس از آن بهره برد. هرچند مشخص نبودن وزیر آموزش و پرورش هم چالشی است اما با انتخاب سرپرستی از بدنه آموزش و پرورش تا حدودی این نگرانی مرتفع شده، کسی که از اواخر سال 96 به سمت معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش منصوب شده و از ابتدای شروع کرونا در تصمیم سازی ها، تصمیم گیری ها و تعیین خط مشی ها در شرایط اخیر حضور داشته است اما آنچه که دغدغه اصلی دانش آموزان اولیا وکارشناسان و مسئولان آموزش و پرورش است مقوله یادگیری است مقوله ای که تقریباً به کما رفته و علی‌رغم آموزش های غیرحضوری در بستر شاد، آموزش های تلویزیونی و مجموعه اقدامات هماهنگ و غیر هماهنگ و احساسی، کیفیت مطلوبی به دست نیامد و این مقوله حتی در تمایل به ادامه تحصیل در آموزش عالی و تقاضای تشکیل کلاس های حضوری در اولیا و دانش آموزان و حتی تاکیدات دولت و مسئولین جدید قابل مشاهده است.

اما آنچه این روزها در صحبت ها و نظرات مسئولین و کارشناسان به عنوان راه حل پیشنهاد می شود یادگیری ترکیبی[1] است البته با این پیش شرط که واکسیناسیون معلمان و کادر آموزشی و دانش آموزان و دانشجویان انجام شده باشد اما یادگیری ترکیبی چیست؟ و نیازمند چه الزامات آموزشی و اچرایی است تا به نحوه مطلوبی صورت گیرد؟

یادگیری ترکیبی رویکرد جدیدی نیست و چندین دهه است که در حوزه آموزش مجازی وجود دارد(آکویونلو‌، 2008)[2]. ‌در اواخر دهه 90 در سر تا سر جهان تمامی افرادی که به نوعی با آموزش در گیر بودند متوجه تحولی عظیم در نظام آموزشی شدند، این تحول بدلیل استفاده از امکانات وسیع فناوری روز، بدون محدودیت‌های زمان و مکان، راهکار مناسبی برای حل بسیاری از مشکلات آموزشی بود، اما پس از چندین دهه نقاط ضعف آن نیز بر نقاط قوتش پیشی گرفت( سالاری، 1390). فناوری آموزش یا یادگیری الکترونیکی[3] شیوه‌ای برای طراحی، تدوین، ارائه و ارزشیابی آموزش است که از قابلیت‌ها و امکانات الکترونیکی برای کمک به یادگیری بهره می‌گیرد. آموزش الکترونیک از انسان‌های کاوشگر و خواهان یادگیری است، خصوصاً اینکه این روش وابستگی به زمان و مکان را کم می کند. اماآموزش الکترونیکی برای همه افراد مناسب نیست. چرا که انعطاف پذیری زیاد در زمان و مکان نیاز به خود انضباطی و داشتن مهارت های خود مدیریتی، خود یادگیری و ارزشیابی است، تجربه جهانی هم نشان داده که آموزش الکترونیکی خود دارای اشکالات و چالش های فراوانی است.

در کشور ما، رحیمی دوست(1386)در تحقیق "تجربه پروژه ای یادگیری الکترونیکی چگونه بوده است؟ » دلایل شکست یادگیری الکترونیکی را در رویکردهای مدیریتی و رویکردهای مبتنی بر نیازها و رویکرد الکترونیکی و رویکرد مبتنی بر یادگیری دسته بندی کرده و این چنین بیان می کند:«بدون در نظر گرفتن مؤلفه های اساسی یادگیری انسان، استفاده از جدیدترین و پیشرفته ترین فناوری ها کاری بیهوده و صرفا تبلیغاتی است». بنابراین با درنظر گرفتن ناتوانی آموزش الکترونیکی  و محدودیت های آن، متخصصان به این نتیجه رسیدند که برای رفع این نقص باید رویکرد های آموزشی را باهم ترکیب کرد تا از نقاط قوت هردو روش (الکترونیکی و سنتی) در رویکرد جدیدی با نام آموزش ترکیبی سود جست.

اساس و بنیاد یادگیری ترکیبی بر مبنای، سازه گرایی است . خاستگاه تفکر سازه گرایی از روانشناسی شتاختی، رشد و انسان شناسی است. از نظر سازه گرایان یادگیری فرایندی است که در آن، افراد فکر تازه و یا مفاهیمی را بر اساس دانش قبلی خود ایجاد می کنند و یادگیرنده باید دانش خود را از طریق تعامل با مربی به عنوان تسهیل گر، تعامل با محیط پیرامون و ترسیم  مفهوم از زمینه ای که یادگیری ایجاد می شود، بسازد(رونینگ و همکاران، 2004).

• [4](2004) یادگیری ترکیبی را به عنوان ترکیبی از رسانه‌های مختلف (تکنولوژی‌ها، فعالیت‌ها و انواع وقایع)، برای ایجاد یک برنامه آموزشی بهینه برای مخاطبین خاص تعریف کرده است.

دایره‌المعارف علوم و تکنولوژی نیز یادگیری ترکیبی را به عنوان رویکردی که روش‌های مختلف آموزشی از قبیل یادگیری آنلاین و یادگیری سنتی (رودررو) را با هم ترکیب می‌کند، تعریف می‌کند.

پروکتر [5](2003)با اضافه کردن بُعد تدریس و سبک‌های یادگیری، یک تعریف نسبتاً جامع از یادگیری ترکیبی ارائه داده است. از نظر او، یادگیری ترکیبی عبارت است از ترکیب مؤثر از روش‌های ارایه مختلف، مدل‌های تدریس و سبک‌های یادگیری. از آنجایی که این تعریف بُعد تدریس و سبک‌های یادگیری را هم دربرمی‌گیرد، یک تعریف نسبتاً جامع از یادگیری ترکیبی است.

به‌طورکلی، اصطلاح یادگیری ترکیبی به نسل سوم از سیستم‌های آموزش از راه دور اطلاق می‌شود. نسل اول، شامل آموزش مکاتبه‌ای بود که روش‌ها و ابزارهای آموزشی یک‌طرفه از قبیل ایمیل، رادیو و تلویزیون را به کار می‌گرفت؛ نسل دوم، آموزش از راه دور مبتنی بر تکنولوژی‌های صرف از قبیل یادگیری مبتنی بر وب و یادگیری مبتنی بر کامپیوتر بود و نسل سوم که یادگیری ترکیبی است به‌عنوان یک روش برای حداکثر کردن مزایای روش آموزش رودررو و تکنولوژی چندگانه برای یادگیری توصیف می‌شود( آکوزهی[6]، 2009).

نقش معلمان به‌عنوان تسهیل‌گر، سرپرست و یا دستیار آموزشی، مدیریت و سازماندهی فعالیت‌های یادگیری است. معلمان باید خلاق بوده  تا بتوانند مواد یادگیری متنوعی را در اشکال و زمان مناسب ترکیب نمایند و قدرت حمایت از یادگیرندگان را داشته باشند.(حاجی خواجه لو، 1390)

 معلمان باید در انتخاب و به‌کار‌گیری ابزار متناسب با موقعیت یادگیرنده برای بالا بردن کیفیت یادگیری که از اصول اولیه یادگیری، ترکیبی است، دقت کافی به عمل آورند... یادگیری ترکیبی با به‌کارگیری ابزارهای متنوع و فناوری‌های پیشرفته‌، سعی در بهبود کیفیت و توسعه کمی فعالیت‌های آموزشی در دو بعد عمودی و افقی دارد‌. در بعد افقی سعی بر گسترش دامنه و ابعاد وسایل کمک‌آموزشی در فرایند آموزش دارد‌، به‌گونه‌ای که با ترکیب بهینه این وسایل بالاترین کیفیت حاصل شود. در بعد عمودی به عمق مسئله یادگیری و چگونگی درک بهتر مواد آموزشی می‌پردازد و اینکه چه تکنیک‌هایی در چه زمان‌هایی به درک بهتر مطالب و یادگیری بهینه منجر می‌شود .شناخت جامع معلمان از عوامل بسیار مهم ایجاد انگیزه و افزایش خلاقیت علمی و فنی محسوب می شود و به بیان دیگر، درک و شناخت نگرش معلمان نسبت به بهره گیری از فناوری های اموزشی می تواند منجر به غنی سازی محیط یادگیری شود(ذاکری، 1390)

 

اگر چه یادگیری ترکیبی دارای مزایای فراوانی است، اما اشکالاتی نیز بر آن وارد است(سیدی، 1391):

1-بروز مشکلاتی در مدیریت زمان

2-بروز مشکلاتی در استفاده از تکنولوژی در حین کار

3-برنامه ریزی ضعیف

4-مقاومت در ایجاد تغییر توسط کاربران

5-کمبود زمان، عدم حمایت مالی 

چند توصیه:

• طراحی آموزشی جوهر و اصل آموزش و یادگیری است. لذا معلمان می بایست توانایی طراحی آموزشی در این شرایط را داشته و به انواع رویکردها و روش های تدریس آشنا باشند.
• خواندن و دیدن فیلم های آموزشی نمی‌تواند جایگزین تمرین برای تثبت و تعمیق یادگیری شود لذا در طراحی آموزش ترکیبی می بایست به انواع تمرین ها و فعالیت ها و آزمون های عملکردی توجه کرد.
• افراد بطور متفاوت یاد می‌گیرند. یک روش ترکیبی برای همه  مناسب نیست. لذا از طریق ترکیب  متنوع و متعدد وسایل می توان به تعداد یادگیرندگان به روش های ترکیبی دست یافت. بدین منظور باید از سکوهای یادگیری ترکیبی برای انتقال مفاهیم و مطالب استفاده کرد.
• نقش مدیریت آموزشی بسیار مهم است. مدیران شایسته همیشه می دانند که چگونه می توان با استفاده از افراد و ترکیب وسایل به عملکرد مناسب دست یافت و در این شرایط تسهیل گر و دارای اخلاق حرفه ای برای حفظ و ارتقاء انگیزه های کاری معلمان خواهند بود.
• در شرایط حاضر خانواده دیگر نقش پشتیبان مالی ندارد بلکه می بایست تسهیلگر آموزش و یار دوم معلمان در آموزش باشد لذا می بایست زبان معلم و آموزش را درک کند برای این فهم مشترک نیازمند تبیین گری و آموزش های ویژه برای خانواده ها هستیم.
• حوزه ستادی می بایست از پدرسالاری برای مدیریت و طراحی آموزشی دست کشیده و اجازه بدهد مدرسه با فراغت بال روش های مناسب را انتخاب و ترکیب کند و در نقش یک حامی بزرگ و دلسوز برای ارائه آخرین تجربیات جهانی، تخصیص بودجه و امکانات مالی مناسب و تفویض اختیارات ظاهر شود. برای این اقدام می توان اختیارات بیشتر به استان ها داد و شلیک دو همگانی در ابتدای سال تحصیلی برای همه دانش آموزان کشور خودداری کرد.