ألیف کتاب‌های درسی از «آ» تا «ی»
دوشنبه ۵ مرداد ۱۳۹۴
تغییر نظام آموزشی با تغییر کتاب های درسی همراه است. با اجرای طرح تحول بنیادین آموزش و پرورش، تغییر همه کتاب های درسی تا سال تحصیلی ۹۸-۹۷ در دستور کار قرار گرفت و قرار شد تا هر سال محتوای کتاب های دو پایه تحصیلی به طور کامل تغییر کند. به این ترتیب تألیف کتاب های جدید برای دو پایه تحصیلی در هر سال، که طبق اعلام کارشناسان این سازمان با نظرخواهی از کارشناسان و استادان دانشگاه صورت می گیرد، در کنار اعمال تغییرات و تصحیح های لازم برای کتاب های دیگر پایه ها جزو برنامه های اصلی چند سال اخیر سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی قرار گرفت.
در همین ارتباط حجت‌الاسلام و المسلمین محی‌الدین بهرام محمدیان، معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش، نیز گفته است: پیش از این در تولید کتاب‌های درسی نقشه جامع وجود نداشت و افراد متخصص در شورای معارف می‌نشستند و زمان آموزش و محتوای درسی را مشخص می‌کردند. همچنین برای چند سال هر کتاب درسی را یک نفر می‌نوشت و به همین دلیل میان کتاب‌های درسی نوشته شده ارتباط مفهومی وجود نداشت و با گذشت سال‌ها مشکلات و کاستی‌های زیادی در کتاب‌های درسی به وجود آمده بود. اما در دهه ۸۰ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش به این نتیجه رسید که باید برای همه محتواهای درسی یک نقشه وجود داشته باشد و بر اساس همین نتیجه‌گیری، برنامه درسی ملی تدوین شد و اکنون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ملاک تولید کتاب‌های درسی است.
همچنین به گفته معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش، در گذشته عمده برنامه‌های آموزش و پرورش بر اساس ترجمه از دیگر کشورها بود اما حالا نقشه جامع علمی کشور تدوین شده است و اکنون مبنای تغییر کتاب های درسی، سند تحول و برنامه درسی ملی است.
تدوین کتاب‌های درسی با همفکری و مطالعات تطبیقی و با تعامل مجموعه‌ای از تخصص‌های بین بخشی صورت می‌گیرد.
پیش درآمدی بر تألیف کتاب درسی
در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی دو دفتر به نام های دفتر تألیف کتاب های درسی ابتدایی و متوسطه نظری و دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش وظیفه برنامه ریزی و تألیف کتاب های درسی دوره های مختلف تحصیلی در آموزش و پرورش را بر عهده دارند. پژوهش، نیازسنجی، تدوین برنامه، تولید مواد آموزشی، اجرای برنامه و ارزشیابی محتواهای آموزشی دانش آموزان در این دو دفتر صورت می گیرد. کارشناسان این دو دفتر به کار تولید مواد آموزشی (کتاب درسی، راهنمای معلم، لوح های آموزشی و سایر مواد آموزشی برای دانش آموزان و معلمان)، برنامه ریزی و تهیه سرفصل های دروس و تألیف کتاب های درسی دوره های مختلف تربیت معلم (کاردانی تا کارشناسی ارشد)، شناسایی و استفاده از نیروهای متخصص برای تولید منابع آموزشی مفید
(کتاب های درسی، راهنمای معلم و لوحه های آموزشی) و نظارت بر تألیف و تهیه مواد آموزشی متناسب با برنامه های درسی می پردازند.
دفتر تألیف کتاب های درسی ابتدایی و متوسطه نظری با ۱۳ گروه تخصصی به برنامه ریزی و تالیف کتاب های درسی دوره های تحصیلی ابتدایی، متوسطه و مراکز تربیت معلم می‌پردازد و دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش، همان طور که از نامش پیداست، محتواهای آموزشی مورد نیاز برای بیش از ۳۳ رشته فنی و حرفه ای و ۲۰۰ مهارت کاردانش را تأمین، مدیریت و ارزیابی می کند.
دکتر محمد کفاشان، معاون دفتر تألیف
کتاب‌های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش، در گفتگو با اطلاعات با اشاره به تهیه برنامه درسی ملی به عنوان نخستین راهکار عملیاتی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، می گوید: همه اهداف، رویکردها، مقاطع، پایه ها، ساعات درسی، استانداردها، چگونگی ارزشیابی و … در برنامه درسی ملی آمده است.
به گفته وی، پس از تأیید اسناد برنامه های درسی در شورای عالی آموزش و پرورش، کار تألیف کتاب درسی آغاز می شود.
دکتر کفاشان با بیان اینکه در نظام فعلی دیگر نه صرفاً کتاب، بلکه بسته آموزشی مبنای کار است که چیزی فراتر از کتاب و البته با محوریت کتاب است، ادامه می دهد: بسته آموزشی شامل کتاب درسی، کتاب راهنمای معلم، مجله های آموزشی، فیلم های آموزشی، نرم افزارهای آموزشی و در رشته های فنی و حرفه ای کتاب کار هنرجو و کتاب همراه هنرجو است. در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، ضمن تلاش برای پیشگیری از موازی کاری، سرفصل های درسی به اجزای مختلفی تقسیم می شوند تا هر جزء از آنها در بخش های مختلف بسته آموزشی قرار گیرد.
معاون دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش با اشاره به چگونگی تألیف کتاب های درسی برای دانش آموزان سه ساله چهارم آموزش و پرورش، ادامه می دهد: هر تغییری در رشته های مختلف تحت نظارت کمیسیون های تخصصی آن رشته اعمال می شود که در آنها کارشناسان با تخصص های گوناگون به کار بررسی چگونگی تألیف مواد آموزشی به دانش آموزان می پردازند.
وی برای مثال کمیسیون های تخصصی رشته های فنی و حرفه ای را دارای هفت عضو، شامل یک عضو هیأت علمی دانشگاه، یک نفر استاد یا هنرآموز خبره آموزشکده های فنی و حرفه ای، یک نفر هنرآموز خبره هنرستان ها، یک نفر کارشناس حوزه آموزش و پرورش فنی و حرفه ای از معاونت آموزشی در حوزه اجرایی، یک نفر کارشناس
برنامه ریزی درسی، یک نفر روان شناس تربیتی، و یک نفر از حوزه صنعت و دنیای کار معرفی می‌کند و ادامه می دهد: این کمیسیون تخصصی و مدیر آن رشته متناسب با اجزای بسته آموزشی به سراغ کسانی می روند که این توانایی را دارند. افرادی را شناسایی می کنند و کار تألیف را شروع می کنند و گام به گام با کار تألیف، کار را کنترل می کنند تا به سرانجام برسد.
کفاشان با بیان اینکه کتاب های غیر فنی و حرفه‌ای هم تقریباً با طی همین فرایند تولید می شوند، می گوید: با این تفاوت که کارشناسان برای تهیه کتاب‌های درسی رشته های نظری با جریان دنیای کار درگیر نمی شوند ولی برای تألیف کتاب های درسی فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش باید دنیای کار واقعی نیز در سطح ملی و بین المللی مورد مطالعه قرار گیرد.
به گفته معاون دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کاردانش، دانش آموزان در آموزش و پرورش فنی و حرفه ای و کاردانش نه فقط برای داخل کشور، بلکه طوری تربیت می شوند که در خارج از کشور هم بتوانند از توانایی خود استفاده کنند و ما برای برنامه ریزی درسی باید ببینیم که مثلاً در یک پروسه بیست ساله چه رشته ها و مشاغل جدیدی ممکن است در ایران و دنیا موردنیاز باشند یا چه شغل هایی ممکن است به مرور از بین بروند.
آماده سازی
دست‌نوشته‌های مؤلفان به ساختمان سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی می روند، جایی که کار تایپ، تصحیح، چندین بار ویرایش و نمونه خوانی و تصویرگری کتاب های درسی در آنجا انجام می شود.
به گفته لیدا نیک‌روش، مدیر کل دفتر نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی وزارت آموزش و پرورش، کار جدیدی که امسال در دفاتر تالیف انجام شده است، این است که هر یک صفحه از محتوای کتاب که آماده می شود روی پایگاه اینترنتی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی قرار می گیرد تا معلمان، همکاران و کارشناسان اصلاحات و نظرات خود را ارایه دهند.
این نکته ای است که در مراجعه به تارنمای دفتر تألیف نیز قابل مشاهده است.
مجید ذاکری، مدیر هنری کتاب های درسی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، در جریان بازدید خبرنگاران از سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی می گوید: تا پیش از تغییر پایه و اعمال نظام آموزشی ۳-۳-۶ هر پنج سال یک بار کتاب های درسی بازبینی و بازنگری می شد و با توجه به شرایط تغییراتی در تصاویر انجام می گرفت.
او با بیان اینکه برای تهیه تصاویر کتاب های درسی با استفاده از نظرات مولفان و هنرمندان ممکن است برای هر صفحه ۱۰۰ تا ۱۵۰ تصویر ارایه شود که در نهایت از بین آنها یک نمونه برای درج در کتاب درسی انتخاب خواهد شد، در پاسخ به پرسش خبرنگاری ادامه می دهد: اکنون ۲۰۰ تصویرگر، عکاس و صفحه آرا برای تولید تصاویر کتاب های درسی با سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی همکاری می کنند.
چاپخانه کتاب های درسی
در ادامه آشنایی با روند تألیف کتاب های درسی بازدید از چاپخانه افست برای خبرنگاران حوزه آموزش و پرورش برنامه ریزی شد، چاپخانه‌ای در جاده دماوند با نزدیک به ۶۰ سال سابقه که به عنوان بزرگترین مجتمع چاپ کشور به صورت نیمه خصوصی اداره می شود و با استفاده از سیستم و ماشین های مکانیزه وظیفه چاپ کتاب های درسی دوره دبستان و ۳۸ تا ۴۰ میلیون جلد مجله رشد را در سال بر عهده دارد و یکی از دو چاپخانه بزرگی است که با آموزش و پرورش برای چاپ کتاب های درسی همکاری می کند، شرکتی با ساختمانی وسیع که در دو طبقه به صورتی بسیار تمیز و خلوت آراسته شده است.
در چاپخانه، یا به قول داود شایسته، مدیر فنی و عضو هیأت‌مدیره افست، «ماشین خانه»، بوی تند رنگ و چسب به مشام می رسد و صدای دستگاه های چاپ فضا را پر کرده است.
محتوای کتاب های درسی که در آموزش و پرورش آماده شده است، به صورت سی دی در اختیار چاپخانه قرار می گیرد و در آنجا مراحل پیش از چاپ، چاپ و پس از چاپ طی می شود.
مهندس شایسته که از سال ۱۳۴۱ در این مجموعه مشغول به کار است، با حوصله و دقت فرایند چاپ کتاب های درسی و کار ماشین ها و شرایط کار در چاپخانه را برای مخاطبان توضیح می دهد.
۴۰ درصد از کاغذ موردنیاز برای چاپ کتاب های درسی، یعنی ۷ هزار تن از ۱۸ هزار تن کاغذ موردنیاز برای کتاب های درسی از کاغذ ایرانی مازندران که کاهی است تهیه می شود و برای تأمین بقیه نیازمان کاغذ سفید خارجی تهیه می کنیم.
پاکیزگی چاپخانه افست توجه بیننده را در نگاه اول به خود جلب می کند و مهندس شایسته می گوید: ضایعات کاغذ موجود در چاپخانه همه یکجا جمع می شوند و برای تولید کاغذ مقوا فرستاده می شوند.
دردسرهای کتاب های جدیدالتألیف
وجود برخی اشتباهات ساختاری، حجم سنگین برخی از کتاب ها و طبقه بندی نه چندان مناسب مطالب در کتاب ها، ناکافی بودن توضیحات در کتاب ها، تسلط نداشتن برخی معلمان بر محتوای کتاب ها و اصرار بر تمام کردن کتاب های درسی در محدوده سال تحصیلی از جمله ایرادهایی است که معلمان، والدین و کارشناسان بر کتاب های جدیدالتألیف وارد می دانند.
منتقدان بر لزوم رعایت اصول و قواعد بازتألیف یا تغییر محتوای کتاب های درسی تأکید می کنند و آموزش و پرورش با اطلاع رسانی درباره تلاش‌های صورت گرفته بر درستی شیوه کار خود صحه می گذارد.
چندی پیش معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش با بیان اینکه تولید کتاب‌های جدیدالتألیف یا فرایند تغییر در محتوا کاملاً بر اساس سند تحول بنیادین آموزش و پرورش انجام شده است، اعلام کرده بود: البته این بدان معنی نیست که در تألیف کتاب‌ها بر اساس سند تحول، صد درصد موفق بوده‌ایم.تلاش بی وقفه هزاران نفری لازم است تا سفر طولانی دست نوشته ها برای تبدیل شدن به کلمات چاپی زیبا و منظم به مقصد برسد و با آغاز سال تحصیلی دانش آموزان بتوانند کتاب های نو را با ذوق و شوق ورق بزنند، بیش از ۱۲۰ میلیون جلد کتاب درسی که باید بدون کوچکترین اشکالی در محتوا، املاء، انشاء، طراحی، صفحه بندی، رنگ آمیزی، جلد و … به دست مخاطبان برسند. آنچه آشکار است اینکه آموزش و پرورش تلاش خود را به جلب رضایت مخاطبان و کیفیت بخشی هرچه بیشتر به کتاب های درسی معطوف ساخته است و همچنان راه درازی در پیش است.
فاطمه وفسی دخت
ارسال نظر