از مدرسه رشدیه تا دارالفنون

به مناسبت سیزدهم تیرماه، سالروز تولد میرزا حسن رشدیه:

بنیان‌گذار فرهنگ نوین در ایران

سیزدهم تیرماه، سالروز تولد میرزا حسن تبریزی مشهور به رُشدیه پدر فرهنگ جدید ایران است. او از پیشگامان نهضت فرهنگی ایران در سده گذشته و نخستین مؤسس مدارس جدید در تبریز و دومین مدرسه در تهران (بعد از دارالفنون) بود.

«مرا در محلی به خاک بسپارید که هر روز شاگردان مدارس از روی گورم بگذرند و از این بابت روحم شاد شود.» (میرزا حسن رشدیه)

حاجی میرزا حسن رشدیه ۱۳ تیر ۱۲۳۰ شمسی در محله چرنداب تبریز متولد شد. او پسر آخوند ملأ مهدی تبریزی، از روحانیون روشنفکر آذربایجان بود.  رشدیه تحصیلات ابتدایی را در مکتبخانه فرا گرفت و مقدمات علوم عربی و احکام فقه را نیز نزد پدر و دیگران آموخت. وقتی به سن هجده سالگی رسید، به خواهش اهل محل و با اجازه از پدرش، در مسجد امام‌زاده چرنداب به محراب و از محراب به منبر رفت.

رشدیه که تحصیلات ابتدایی را در مکتبخانه‌های آن روزگار فراگرفته و به نکاتِ ضعفِ آموزش، شرایط سخت  و تنبیهات بدنیِ رایج در این مکان‌های آموزش، شرایط سخت و تنبیهاتِ بدنیِ رایج در این مکان‌های آموزشی واقف بود با مطالعه روزنامه‌های فارسی زبان منتشر شده در خارج از کشور مانند «ثریا »، «حبل‌المتین» و «اختر» و ارائه آمار مقایسه‌ای تعداد افراد بی‌سواد و با سواد، متوجه تعدادِ کثیر بی‌سوادان کشور شد و ذهنی روشن و نقاد پیدا کرد.

رشدیه پس از آنکه  با تحولاتی که در زمینه تعلیم و تربیت، تأسیس مدارس و مؤسسات علمی  دیگر کشورها آشنایی یافت، در سال 1298  هـ .ق برای ادامه تحصیل به بیروت رفت، در دارالمعلمین بیروت به تحصیل پرداخت و اصول تعلیم الفبا را آموخت.آنگاه پس از انطباق اصول آن با تدریس الفبای فارسی شیوه نویی اختراع کرد تا آموزش برای بی‌سوادان راحت‌تر شود. رشدیه سفری نیز به استانبول کرد و مدارس جدید آنجا را دید و به ایران بازگشت، اما چندی بعد به ایروان رفت و در 1301هـ . ق نخستین مدرسه ایرانی را به سبک جدید در آنجا  تأسیس کرد و با تألیف کتاب «وطن دیلی» با شیوه الفبای صوتی، به مشتاقان خواندن و نوشتن آموخت. این مدرسه چهار سال دایر بود.

چون ناصرالدین شاه در سفر خود به ایروان از آن مدرسه دیدن کرد و طرز اداره و سبک تدریس معلمین آنجا توجهش را جلب کرد، از رشدیه خواست تا به ایران بیاید و مدارس جدیدی در ایران تأسیس کند. به همین دلیل، رشدیه به ایران آمد ولی از همان ابتدا سنت‌گرایان به مخالفت با او برخاسته و کارشکنی کردند تا اینکه ناصرالدین شاه از تصمیم خود منصرف شد و از حمایت رشدیه دست برداشت.  رشدیه به ایروان بازگشت، پس از چندی دوباره به ایران آمد و در تبریز اقامت گزید. در این زمان با میرزا علی خان امین‌الدوله که از رجال فرهیخته و فرهنگ دوست ایران بود و حکومت آذربایجان را به عهده داشت،آشنا شد و با حمایت وی در 1307هـ .ق / 1268هـ .ش در محله ششگلان تبریز مدرسه‌ای به سبک جدید بنا نهاد اما سنت‌گرایان که شیوه نوین آموزشی او را مغایر با اصول قدیم آموزش دیدند، به مخالفت با وی برخاستند، در نتیجه به‌ناچار مدرسه بسته شد. رشدیه چندی بعدمسجد شیخ الاسلام تبریز را بازسازی و تبدیل به مدرسه کرد، اما این بار نیز مخالفت سنت‌گرایان به تعطیلی مدرسه و غارت اموال آن انجامید. از این رو رشدیه  به قفقاز رفت و در آنجا با عبدالرحیم طالبوف دیدار کرد، سپس راهی مصر شد، از مدارس آنجا دیدن کرد و تجربه‌ها اندوخت. سرانجام با رسیدن میرزا علی خان امین‌الدوله به صدارت در 1314هـ .ق، به تهران فراخوانده شد، تحت حمایت وی قرار گرفت و در 1315هـ .ق،  رشدیه به اشاره امین‌الدوله صدر اعظم فرهنگ پرور ایران وارد تهران شد و کمی بعد نخستین مدرسه جدید با سرمایه امین‌الدوله و مدیریت و نظارت رشدیه در دروازه قزوین تهران تأسیس شد. به همین دلیل رشدیه  پدر «تربیت جدید و بنیان‌گذار فرهنگ نوین در ایران» لقب گرفت.

با عزل امین‌الدوله از صدارت، اشراف و اعیان از ترس اتابک، فرزندان خود را از مدرسه رشدیه بیرون آوردند اما حمایت امین‌الدوله و حاج شیخ هادی نجم‌آبادی سبب شد علی رغم کارشکنی‌های  اتابک، مدرسه رشدیه پابرجا بماند. رشدیه در 1319 هـ .ق به حج رفت و پس از بازگشت همچنان راه خود را ادامه داد، علاوه بر مدرسه‌داری، به فعالیت سیاسی نیز پرداخت و یکی از چهره‌های برجسته آزادیخواهان شد. او «انجمن تنویر افکار» را بنیان نهاد و به عضویت«انجمن سری غیرت» درآمد و به شب نامه‌نویسی و روزنامه‌نگاری پرداخت. مدرسه مکتب  را تأسیس و روزنامه «مکتب» را در 1323هـ . ق در تهران منتشر کرد.

ناظم‌الاسلام در این باره می‌نویسد: «حاج میرزا حسن هم دانست که این مردم قابل نیستند [برای مدرسه] خرده خرده از حرارت افتاد و برای ترویج مقصود خود روزنامه‌ای ایجاد کرد موسوم به مکتب. خواست که در روزنامه مردم را بیدار کند و به ترویج معارف بکوشد لیکن وزیر انطباعات از روزنامه او و سایر جراید جلوگیری کردند.»

در 7 ربیع‌الاول 1326هـ . ق نیز روزنامه «طهران» را به‌عنوان  دومین روزنامه انتشار داد. همچنین مدارس دیگری در رشت و قم تأسیس کرد و تا آخرین لحظات عمرش در راه اعتلای فرهنگ ایران و مبارزه با استبداد کوشید.

 رشدیه عاقبت بر اثر مخالفت‌های میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان که از مخالفان توسعه مدارس نوین بود، به قم مهاجرت کرد و در همان‌جا در 29 آذر ماه 1323 هـ. . ش درگذشت و در قبرستان نو قم به خاک سپرده شد.

از حاجی میرزا حسن رشدیه آثار متعددی  در زمینه آموزش زبان و تعلیم و تربیت از وی به‌جا مانده است که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های «کفایة التعلیم» در دو جلد، «بدایة التعلیم»، «نهایة التعلیم»، «وطن دیلی»، «تاریخ شفاهی»، «شرعیات ابتدایی»، «جغرافیای شفاهی»، «هدایة التعلیم»، «اخلاق»، «تربیت البنات»، «تأدیب البنات»، «تبصرة‌الصبیان»، «مرآت الحق»، «اصول عقاید» و «تنبیة‌الغافلین»  یا «ارشاد الطالبین» اشاره کرد.