ارسال نظر

از آنجا که انجام طرح ملی حفظ قرآن کریم در حوزه یاددهی و یادگیری است، حضور جدی مؤلفه‌هایی نظیر محتوا، روش، مربی و چگونگی حضور آنها در پیش‌برد این طرح اهمیت دارد.

خبرگزاری ایکنا، رسالت مؤمنین در «ارتقای جایگاه قرآن و آموزه‌های آن» در هر شرایطی به‌ ویژه در شرایط کنونی و در کشور اسلامی ایران بر همه دلسوزان تعلیم و تربیت دینی کاملاً هویداست. بنا بر همین رسالت، طرح «حفظ قرآن کریم» سال قبل آغاز شد و خبرها از ادامه آن در سال جاری حکایت دارند. از آنجا که انجام این طرح در حوزه یاددهی و یادگیری است، حضور جدی مؤلفه‌هایی نظیر محتوا، روش، مربی و چگونگی حضور آنها در توفیق طرح از اهمیت فراوانی برخوردار است. این نوشته تلاش دارد که براساس همین مؤلفه‌ها نکاتی را برای اصلاح و ارتقای این فعالیت قرآنی ارائه ‌دهد.

نکته اول: با اولین تأمل در عنوان طرح «حفظ قرآن کریم» حداقل دو سؤال مطرح می‌شود:
الف) آیا هدف حفظ کل قرآن کریم است؟ یا بخشی از آن؟
ب) مخاطب حفظ قرآن کریم کیست؟
پاسخ به سؤال اول را خود طرح ارائه داده است. جزء سی قرآن محور حفظ قرآن در این طرح است.
این پاسخ، پاسخ پرسش بعد را که بر محورمخاطب می چرخد، بسیار پیچیده می‌کند. شاید بپرسید چگونه؟
برای توضیح این پیچیدگی لازم است به این اصل در تعلیم و تربیت توجه کنیم که: «محتوای آموزش تابعی است از ویژگی‌ها و ظرفیت‌های مخاطب».
به عبارتی دیگر در گزینش محتوا «توجه به توانایی‌های مخاطب» از متغیرهای اساسی است. این اصل نه‌تنها در تعلیم و تربیت بلکه در تمام برنامه‌های ناظر به انسان اعم از جسمی و روحی مورد توجه است.
در همین راستا تهیه محتوا ناظر بر توانایی‌های جسمی و روحی مخاطب امری حکیمانه است. در طرح مذکور محتوای یادگیری، برای همگان (کودک، نوجوان، جوان و ....) یکسان فرض شده است .
با توجه به اصل پیشین این سؤال مطرح می‌شود که آیا می‌توان برای ظرفیت‌های متفاوت، محتوای یکسان ارائه کرد؟ اگر جواب منفی باشد، اصولاً براساس همان اصل حکیمانه عمل کرده‌ایم. اما متأسفانه جواب طرح حفظ به این سؤال مثبت است. به عبارتی طرح بدون توجه به ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و استعدادهای متفاوت مخاطبان خود (کودک تا بزرگسال)، طراحی شده است.
به این مشکل اساسی، برنامه‌ریزان و طراحان حفظ قرآن کریم باید پاسخی حکیمانه ارائه دهند.
این نکته زمانی قابل تأمل‌تر می‌شود که بدانیم زمان اجرای این طرح برای همه مخاطبان نیز یکسان در نظر گرفته شده است.

نکته دوم: نکته اساسی دیگر در فرایند یاددهی - یادگیری در بخش انتخاب محتوا «نیاز مخاطب» است. شاید بتوان ادعا کرد اصلی‌ترین عامل جذابیت محتوا، تناسب آن با نیازهای حال و آینده مخاطب است.
انتخاب محتوا براساس نیاز مخاطب، علاوه بر ایجاد جذابیت و تشنگی برای یادگیری، تثبیت محتواهای یادگیری را نیز سبب می‌شود.
اکنون جای این سؤال جدی وجود دارد که محتوای انتخاب‌ شده برای مخاطب به کدام‌ یک از نیازهای دانشی، رفتاری یا قلبی مخاطب پاسخ می‌دهد؟
به‌راستی انتخاب جزء 30 قرآن کریم به‌صورت یکپارچه، قرار است چه تحول فکری، ایمانی و عملی در مخاطب ایجاد کند؟ و این تحول ناظر به کدام از نیازهای مخاطب است؟
قبل از این سؤال، سؤال اساسی دیگری وجود دارد، آیا نیاز مخاطبان طرح ارائه‌ شده با همه وسعتی که دارند (کودک، نوجوان، جوان، میانسال) از یک سو و از سوی دیگر جنسیت‌های مختلف (مرد و زن) در انتخاب محتوا تأثیری داشته است؟ بدون تردید چنانچه این معیار (نیاز مخاطب) در طراحی این طرح اثر داشت، باید انتخاب‌های متفاوتی پیش ‌روی مخاطبان طرح قرار داده می‌شد. کمااینکه در تولید تمام محتواهای تربیتی و آموزشی این معیار رعایت می‌شود. اما متأسفانه در این طرح با محتوای متفاوت روبه‌رو نیستیم.
آیا مجریان طرح تاکنون اقدامی پژوهشی ناظر به شناخت نیازهای مخاطب انجام داده‌اند و پیش از آن آیا از این زاویه به طرح نگریسته‌اند و از خود پرسیده‌اند که توجه به نیازهای مخاطب و جامعه چه تأثیری در تربیت قرآنی نسل جوان خواهد داشت.

نکته سوم: این طرح یکسال اجرا شده است. به صورت طبیعی اکثر دانش‌آموزانی که علاقه و استعداد حفظ قرآن کریم را داشته‌اند، سال قبل در این طرح شرکت کرده‌اند(البته ممکن است افراد اندکی نیز به دلایل مختلف در این طرح شرکت نکرده باشند).
اکنون این سؤال مطرح می‌شود:
1. این طرح چه برنامه‌ای برای تثبیت حفظ دانش‌آموزانی که در طرح سال قبل جزء سی را حفظ کرده‌اند پیش‌بینی کرده است؟
2. این طرح برای استمرار حفظ سایر اجزاء قرآن توسط دانش‌آموزان مذکور چه برنامه‌ای دارد؟
باز هم در کمال تأسف شاهد آن هستیم که پاسخی به این سؤالات داده نشده است.

نکته چهارم: یکی از مهم‌ترین چالش‌های حوزه آموزش قرآن، جزیره‌ای دیدن مؤلفه‌های یادگیری قرآن و انس با آن است. یکی از مهم‌ترین و شاید مهم‌ترین مؤلفه ایجاد انس با قرآن، توانایی ایجاد ارتباط با متن آیات است. آنچه در این طرح برجسته است حفظ واژگان است نه فهم متن و در ادامه تدبر در آن.
اکنون این سؤال مطرح است که قرآنی‌شدن دانش‌آموز و به تبع آن خانواده در گروه حفظ است یا در گروه حفظ با فهم و تدبر؟
این سؤال حفظ قرآن را نفی نمی‌کند بلکه محور قراردادن آن را متناسب با هدف طرح نمی‌داند این گام اگر با فهم و تدبر همراه نباشد، انتظار تحول را نباید داشت و تنها یک تغییر ظاهری را شاهد خواهیم بود. آیا طراحان و مجریان طرح به این موضوع بسیار مهم اندیشیده‌اند؟
اگر گفته شود فهم هم در نظر بوده این سؤال مطرح است که محتوای این جزء که اکثر آن انذار است و ناظر به کافران چه نسبتی با ویژگی‌های دانش‌آموزان کودک و نوجوان دارد؟ آیا این محتوا دریچه مناسبی برای شناخت خداوند رحمان و رحیم است؟ آیا دانش‌آموز می‌تواند با این محتوا ارتباط برقرار کند؟

نکته پنجم: از دیگر نکاتی که هر طرحی می بایست به آن بیندیشد نیروی انسانی مجرب برای تحقق اهداف طرح است. طرح بزرگ و ارزشمندی مانند طرح حفظ قرآن کریم نیازمند نیروی انسانی است که حداقل چند ویژگی اساسی زیر را داشته باشد: انگیزه لازم، دانش کافی و تجربه مفید.
اما همه اذعان داریم که از دل نگرانی های همیشگی نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور، فقدان نیروی انسانی با ویژگی‌های ذکر شده است. این عامل سبب شده - به رغم سابقه بسیار طولانی آموزش قرآن در مدارس ـ تحقق کامل اهداف برنامه‌های درسی را شاهد نباشیم.
حال سؤال این است که طرح مذکور چه برنامه‌ای برای ارتقای صلاحیت‌های علمی‌، حرفه‌ای و انگیزشی نیروی انسانی در نظام آموزشی ارائه داده است؟
از آنجا که شاهدی بر وجود چنین برنامه‌ای وجود ندارد از ارائه سؤالات ناظر بر کیفیت و کمیت آن صرف نظر می‌کنیم.
به طور کلی می‌توان گفت، موضوع حفظ جزء سی قرآن بدون برنامه‌ای منطقی و علمی در حال انجام است و همین امر سبب می‌شود که نتوان عنوان طرح را بر آن نهاد.(مؤلفه‌های اساسی یک طرح را به همراه ندارد.)
ممکن است گفته شود با وجود این نواقص، شاهد حفظ قرآن توسط دانش‌آموزان هستیم.(با فرض اینکه آمارها دقیق است و ان‌شاءالله نام این عزیزان قرآنی، امسال و سال‌های بعد به صورت رسمی اعلام خواهد شد) به سهم خود به این عزیزان تبریک می‌گوییم و اجرشان عندالله محفوظ. ولی باید به این سؤال اندیشید:
چه نسبتی میان میلیاردها تومان هزینه مستقیم مالی و هزینه‌های زمان صرف شده(شاید قابل محاسبه نباشد) برای انجام این به اصطلاح طرح و نتایج حاصل از آن وجود دارد؟
در پایان از خداوند متعال استعانت می‌‌طلبیم ما را در قول و عمل حافظ کلام خویش قرار دهد. التماس دعا

 سیدمحمد دلبری، رئیس گروه قرآن و معارف اسلامی دفتر تألیف کتاب‌های درسی