از نگاه علمای تربیتی، تعلیم و تربیت دارای مولفه های و ارکانی است که بی توجهی به هر یک از آنها، ممکن است تحقق اهداف تربیتی را با مشکل مواجه نماید. عناصری همچون معلم، محتوا یا کتاب درسی، فضا و تجهیزات و غیره. در این میان یکی از عوامل موثر در تعلیم و تربیت که کمتر در مولفه های رسمی به آن توجه شده است، خانواده است. خانواده از سهم بالایی در تربیت کودکان و نوجوان برخوردار است.
اثرگذاری خانواده و نقش کلیدی آن در تربیت دانش آموزان از گذشته تاکنون مطرح بوده است؛ ولی در اسناد تحول بنیادین آموزش و پرورش (سند تحول، مبانی نظری و برنامه درسی ملی) تاکید مضاعفی بر این مولفه اساسی شده است. چنانکه در تبیین تعریف تربیت آمده است « تحقق شایستة تربیت، مستلزم مشارکت فعال تمامی عوامل اجتماعی سهیم و مؤثر در آن، به ویژه پشتیبانی مؤثر عناصر اصلی اجتماع و ارکان این فرایند (شامل خانواده، دولت، رسانه و...) در دوران معاصر است.(شورای عالی انقلاب فرهنگی، 139:1390). همچنین در تاکید بر مشارکت خانواده در تعلیم و تربیت فرزندان آنها آورده است« خانواده نه تنها در پشتیبانی و اجرای طرح های تربیتی، بلکه در سیاست گذاری، برنامه ریزی و به خصوص ارزشیابی از برنامه ها و اقدامات فرایند تربیت باید مشارکت فعال داشته باشد.» اما نکتة مهم این است که اولاً مشارکت فعال خانواده، تمام سطوح فعالیت های تربیتی از هدفگذاری تا اجرا و حتی ارزشیابی و اقدامات اصلاحی را فرا میگیرد. ثانیاً مشارکت فعال خانواده در فعالیت های تربیتی نخست از منظر تکلیف الهی و وظیفة دینی مورد ملاحظه قرار میگیرد؛ یعنی خانواده در بارگاه الهی نسبت به عملکرد تربیتی دولت اسلامی پاسخگوست و نمیتواند از خویش سلب مسئولیت کند.» بنابراین با عنایت به تلازم حق با تکلیف در امر تربیت در دیدگاه اسلامی، مشارکت والدین در فرایند تربیت (در همة انواع آن) هم حق و هم تکلیف آنهاست و دولت اسلامی موظف است در استیفای این حق و کمک به ادای این تکلیف بکوشد و ساز و کارهای ضروری آن را فراهم آورد. لذا بایستی با طراحی و اجرای تدابیر مناسب، خانواده را به لحاظ فکری و انگیزشی برای انجام تکالیف تربیتی و ایفای این نقش فعال در فرایند تربیت فرزندان خویش، آماده نمود.(همان:177) در پژوهشی که مرتبط با نقش خانواده در فرایند برنامهریزی درسی از منظر اسناد تحولی انجام شده است، نشان میدهد بیش از 70 گزاره بر ضرورت مشارکت خانواده در برنامه های درسی(طراحی تدوین، اجرا وارزشیابی) و همچنین همراهی در مدیریت و راهبری مدرسه، بیان شده است(مظاهری، 1396). بر پایه همین گزاره ها، خانواده به عنوان یکی از عناصر اصلی برنامه درسی در دوره ابتدایی مطرح شده که به تایید صاحب نظران نیز رسیده است.
پیاده سازی کامل و جامع اسناد تحول بنیادین در آموزش و پرورش، منجر به کاهش چالشها و مشکلات موجود در نظام تربیتی جمهوری اسلامی ایران خواهد شد. از جمله آسیب های موجود، مشارکت ضعیف و موردی خانواده ها در نظام تربیتی و در مدرسه به عنوان کانون اصلی تربیت است که مشکلات و دغدغه های دو جانبه ای را هم در مدرسه و هم در خانوادهها ایجاد کرده است. در حال حاضر دغدغه خاطر و استرس خانواده ها نسبت به تحصیل فرزندان و مسائل جانبی آن همچون بحث کنکور، استفاده از کتابهای کمک درسی، کلاسهای خصوصی و تستزنی(ناهمراه با برنامه درسی رسمی) از جمله این مسائل است. مشارکت و همراهی والدین در برنامهریزیها و تصمیمگیریهای آموزشی و تربیتی و اجرای مشارکتی آنها در سطوح مختلف نظام تربیتی (از ستاد تا مدرسه) که مورد تاکید اسناد تحولی است، بسیاری از این دغدغه ها را کاهش خواهد داد و نه تنها آرامش و کاهش نگرانی در خانوادهها را برقرار خواهد ساخت، بلکه مدرسه به معنای واقعی « مدرسه زندگی» خواهد شد.
با این اوصاف پیشنهاد میگردد متولیان امر خانواده در وزارت آموزش و پرورش تحت منویات و تاکیدات اسناد تحول بنیادین و با کمک دیگر نهادهای بیرونی، محورهای زیر را در اولویت برنامه های خود قرار دهند:
1. متولیان امر مدرسه محوری در کنار توجه به شایستگی های مدیر مدرسه و طراحی نظام سنجش و انتخاب مدیران مدارس جهت تحقق رویکرد مدرسه محوری و برنامه های مشابه، خانواده را نیز به عنوان یکی از قطعات پازل مدرسه محوری در اولویت قرار دهند. چرا که خانواده نیز یکی از ارکان بنیادی در عملیاتی سازی رویکرد « مدرسه محوری» است. حتی تحقق برنامه هایی همچون برنامه درسی ویژه مدرسه (بوم) نیز مستلزم انجام نیازسنجی و بهره گیری از کمک فکری خانواده ها است. به بیانی دیگر خانواده از چنان ظرفیت بالفعل و بالقوهای برخوردار است که تحقق رویکرد مدرسه محوری را تضمین خواهد کرد.
2. سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی به نمایندگی از وزارت آموزش و پرورش در ماموریت های جدید خود، نگاه فرابخشی به خانواده و جایگاه آن در تربیت دانش آموزان داشته و با بهره مندی از ظرفیت سه واحد مرتبط (پژوهشکده خانواده و مدرسه، مدیریت حوزه تربیت و یادگیری آداب و مهارتهای زندگی و بنیان خانواده و انجمن اولیاء و مربیان ستاد) و ایجاد هم افزایی بین آنها و استفاده از توانمندیهای استانی، نقشه راه و راهنمای عمل تعامل بین خانواده (با ویژگیهای امروزی) و مدرسه (با نیازهای جدید)، با در نظر داشتن ابعاد و زوایای گوناگون آن، را تدوین و اجرا نماید.
3. انجمن اولیا و مربیان در وزارت آموزش و پرورش نسبت به بازتعریف ماموریتهای خود، مبتنی بر نقشه راه و راهنمای عمل اشاره شده، اقدام نماید. لازم است در این خصوص آگاهیبخشی به خانوادهها و آموزش آنها و زمینهسازی برای مشارکت همهجانبه اولیای دانشآموزان در تربیت رسمی فرزندان خود با رویکردهای جدید در اولویت باشد.
4. در برنامه درسی حوزههای تربیت و یادگیری، خصوصاً در بُرش دوره اول و دوم ابتدایی، خانواده به عنوان یکی از عناصر اساسی برنامه درسی مطرح و نقش و ماموریت آن در تحقق برنامه های درسی همچون شایستگی های معلم ( که به عنوان یکی از مولفههای اصلی برنامه درسی مطرح است) مشخص گردد.
5. مدیریت حوزه تربیت و یادگیری آداب و مهارتهای زندگی و بنیان خانواده، ویژگی ها و ابعاد خانواده متناسب با سبک زندگی اسلامی ایرانی را طراحی و ترسیم نموده و در آن سهم برنامه درسی این حوزه و انتظار از دیگر برنامه های درسی مرتبط را با تاکید بر تحقق شایستگی های مورد نیاز در دانش آموزان در آگاهی و عمل به حق، مسئولیت و وظایف خود نسبت به خانواده را مشخص نماید. لازم است والدین در سطوح مختلف و فرهنگها و شرایط متفاوت در این امر مشارکت داشته باشند.
6. مدارس جهت مشارکت والدین در تحقق برنامه های درسی و تربیتی مدرسه و بهره مندی از ظرفیت انجمن اولیا و مربیان مدرسه تلاش روزافزون و همه جانبه داشته باشند.
منابع:
شورای عالی انقلاب فرهنگی (1390). سند تحول بنیادین آموزش و پرورش. تهران: شورای عالی آموزش و پرورش.
شورای عالی انقلاب فرهنگی (1390). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی. با مشارکت شورای عالی آموزش و پرورش.
شورای عالی آموزش و پرورش (1391). برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی.
سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی(1389). برنامه درسی ملی(نگاشت چهار). تهران: دبیرخانه تولید برنامه درسی ملی.
مظاهری، حسن و دیگران(1396). نقش خانواده در برنامه درسی شایستگیمحور دوره ابتدایی از منظر اسناد تحول بنیادین آموزش و پرورش. فصلنامه خانواده و پژوهش، سال چهاردهم، ش 1، بهار، ص
ارسال نظر