ارسال نظر

 

باسمه تعالی

رسانه‌ آموزشی مؤثر

Haddadi.m@ut.ac.ir

با نقش آفرینی فناوری‌های نوین و تحت لوای شکل‌هایی نو از ارتباط، ما امروزه با محیط‌های متغیر آنی، نظام‌های متنوع و متعدد، دیدگاه‌های گوناگون و منابع بی‌شمار اطلاعاتی رو به رو هستیم. در این بین آموزش و پرورش و حوزه‌های مرتبط با آن نیز مانند سایر بخش‌ها متأثر از آنچه بر شمردیم، ناگزیر از تغییر و تحول مستمر و مداوم است.

بر همین اساس مشاهده می‌شود که در میدان رویارویی مکاتب، نظریه‌ها و الگوهای ارایه شده در ارتباط با  "شیوه آموزشی مؤثر"، بیش از هر چیز  بر فراهم ساختن "فضای یاددهی - یادگیری فعال" پافشاری می‌شود.  فضایی که بر نقش معلم به عنوان راهبر و تسهیل کننده آموزش، تعامل دانش‌آموز با موضوعات، محیط، ابزار، معلم و سایر یادگیرندگان(کار گروهی)، بسترسازی مناسب به منظور استفاده بهتر او از قوه تفکر و تقویت آن، انجام فعالیت‌های مبتنی بر کاوش و پژوهش و نیز تشویق وی به مشارکت  فعال در فرایند تولید علم تأکید دارد. 

به عنوان مثال مکتب پست مدرنیسم بر برنامه درسی تحول آفرین، منعطف، ارتباطی، مشارکتی  و مرتبط با زندگی تأکید دارد.  یادگیری را امری گروهی و همیارانه می‌داند و تعامل بین فردی و بین گروه‌های کاری را تشویق می‌کند، ضمن آنکه قایل است تفاوت‌های فردی نیز نباید مورد غفلت قرار گیرد. از دیدگاه این مکتب، در فرایند یاددهی-یادگیری، گفتگو  نقشی محوری دارد و بیشتر بر   شبیه سازی، گفتمان و فراتحلیل توصیه می‌شود. معلم در نگاه مکتب مذکور راهنمایی است که "چگونه یادگرفتن" را به دانش‌آموزان می‌آموزد و در واقع دانش‌آموز و معلم با هم یاد می‌گیرند.  این مکتب همچنین اعتقاد دارد که تکنولوژی آموزشی باید هر چه بیشتر در حوزه رسانه به ویژه رسانه‌های شنیداری- دیداری پژوهش‌هایی را سامان دهد و در پی آن با ارایه راه‌حل‌هایی انتقادی در واقع به گسترش خود کمک کند.

در جمهوری اسلامی ایران با تصویب اسنادی چون سند تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی و سند برنامه درسی ملی، آموزش و پرورش گام‌های ابتدایی ولی اساسی را  برای تحول برداشته است و در حال پیمودن ادامه مسیر است. مبنا و اساس این اسناد را  فسلفه‌ تعلیم و تربیت اسلامی از یک سو و آخرین یافته‌های علمی و پژوهشی از سوی دیگر شکل داده است.  در همین راستا مشاهده می‌شود که در بخش رویکرد و جهت‌گیری کلی سند برنامه درسی ملی در ارتباط با تبیین مفهوم "یاددهی– یادگیری" آورده شده است: "یادگیری حاصل تعامل خلاق، هدفمند و فعال یادگیرنده با محیط‌های متنوع یادگیری است".

همچنین درباره‌ "محیط یادگیری"، تدارک دیدن فضایی امن، غنی، منعطف، برانگیزاننده و پویا تأکید و مدرسه، محیط پایه و اصلی معرفی شده است، ولی یادگیری محدود به آن شناخته نشده و سایر محیط‌های اجتماعی، طبیعی و ... ملاحظه شده و بهره‌گیری از ظرفیت و قابلیت محیط‌های مجازی و رسانه‌ها به ویژه چندرسانه‌ای‌ها مورد تأکید قرار گرفته است. این توجه و تأکیدات اسناد بالادستی مذکور اقتضا می‌کند تا در اسناد پایین دستی، نظامنامه‌ها، شیوه‌نامه‌ها و به واقع در میدان عمل بهترین‌ها امکان بروز و ظهور پیدا کنند. رسانه‌ آموزشی نیز با توجه به نقش و جایگاه خاص و پر‌اهمیتی که دارد از این قاعده مستثنی نیست، لذا شناسایی ویژگی‌های رسانه آموزشی برتر و مؤثر امری ناگزیر و ناگریز تلقی می‌شود.

در همین‌جا این توضیح لازم است که بسته به این که رسانه‌ آموزشی برای چه کسی، چه منظوری و کجا در نظر گرفته شده است، به لحاظ فنی، هنری و اصول مورد سفارش پداگوژی(علم/ فن و هنر تعلیم و تربیت)، در مراحل تولید محصول، ظرافت‌های ویژه‌ای را باید در نظر داشت.  به عنوان مثال در مقایسه‌ رسانه‌ای که برای دانش‌آموز و استفاده در محیط مدرسه(کلاس) و تحت هدایت مستقیم معلم تولید شده است با رسانه‌‌ای که برای استفاده توسط شخص دانش‌آموز در محیطی غیر از مدرسه(کلاس) عرضه شده است، باید به این نکته اساسی توجه داشت که در حالت دوم خلاء حاصل از نبود حضور معلم در مقام راهنما و هدایت کننده‌ فرایند یاددهی– یادگیری، با مددگیری از تکنیک‌ها و روش‌هایی خاص پوشش داده شود تا لطمه و خدشه‌ای از این حیث بر عنصر با اهمیت "تأثیرگذاری" وارد نشود.

رسانه آموزشی بستر رد و بدل  پیام آموزشی محسوب می‌شود. تنوع بهره‌گیری از رسانه‌ها (متن، گفتار، نماد، عکس ثابت، نقاشی ثابت،  عکس و نقاشی دارای حرکت، موسیقی، اصوات، فیلم، پویانمایی، بازی تعاملی و ...) برای انطباق حداکثری فعالیت‌های آموزشی با ویژگی‌های هوشی یادگیرندگان، امروزه به عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین اصول طراحی پیام آموزشی مورد توجه صاحبنظران است.  این اصل در راستای توجه به تفاوت‌های فردی در کنار سایر مؤلفه‌های اجتماعی، فرهنگی، محیطی و هماهنگی با ارزش‌ها و نیازهای جامعه برای خلق فرصت‌های تأمل، تفکر(به ویژه تفکر انتقادی)، مشورت، بروز خلاقیت و تعامل و در تعبیری جامع، همان فعال‌سازی یادگیرنده تأکید و توصیه می‌شود. بر همین اساس ویژگی‌های ذیل برای رسانه‌ آموزشی مؤثر قابل تصور و شناسایی است:

• رسانه باید متناسب با اهداف آموزشی و در جهت تحقق بخشیدن به آنها طراحی و در آن به سبک‌های متنوع یادگیری، حواس و هوش‌های چندگانه توجه شود و اجزای مختلف و کلیت محتوای آن  از صحت و اعتبار علمی برخوردار باشد.
• فرم، تکنیک و محتوا  در رسانه‌ آموزشی  بایستی در خدمت جلب، حفظ و هدایت توجه مخاطب برای ایجاد انگیزش و رغبت یادگیری در او باشد.
• در رسانه‌ آموزشی از هر گونه سو گیری مرتبط با جنسیت، نژاد، زبان و یا طبقه‌ اجتماعی و از این دست بایستی پرهیز شود و  خدشه‌ای متوجه هنجارهای اجتماعی، فرهنگی و دینی نشود.
• رسانه‌ آموزشی باید سبب بروز چالش‌های فکری شود، به ویژه ناظر بر مهارت‌های سطح بالا چون تفکر انتقادی و حل مسئله و تولید راه‌حل‌های متنوع  باشد.
•  رسانه‌ آموزشی باید مخاطبین را به خلاقیت تشویق نماید.
• برای سکوت و دادن فرصت تفکر به مخاطب نسبت به موقعیتی که در آن قرار دارد و یا نسبت به محتوا و یا در واکنش به پرسش‌هایی که مطرح شده است، در بخش‌هایی از رسانه بایستی زمان لازم منظور شود.
• سیر منطقی سناریوی رسانه آموزشی در کل و در بخش‌هایی خاص از آن با ارایه مصادیق کاربردی و عینی و یا توصیه‌های لازم باید مشوق تعامل، برقراری ارتباط مؤثر، گفتگوی منطقی، حضور فعال در گروه‌های کاری و تقویت کننده روحیه جستجوگری و ترغیب کننده مخاطب به حل نقادانه مسائل باشد و در همین راستا منابع و نیز روش‌های خلاقانه‌ای به مخاطب معرفی نماید.
• توانایی خود را در غلبه بر مکان و زمان  از طریق در اختیار قراردادن  تجاربی که دور از دسترس مخاطبان است تابت نماید و  پیشنهاداتی خلاقانه برای تمرین، تجربه و آزمایش داشته باشد.
• از جلوه‌های ویژه برای تحریک قوای خیال پردازی،  خلاقیت و ترغیب یادگیرنده به نوآوری تا آنجا که مخل به صحت  و اعتبار علمی مباحث مطرح شده نباشد بهره لازم و کافی را ببرد.

امروزه با عنایت به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و ظهور پدیده‌های نوین در عرصه فناوری دیجیتال، ویژگی‌هایی که بر شمرده شد در قالب یک چندرسانه‌ای متعامل و منعطف* قابلیت بهره برداری و اعمال دارند. در چنین حالتی و در موقعیت‌هایی  شبیه سازی شده دانش‌آموز و معلم همراه با هم یاد می‌گیرند و یا در تعبیری بهتر چگونه یاد گرفتن را می‌آموزند.

 

پی نوشت:

* Flexible interactive multimedia

 

منابع:

امیرتیموری، محمدحسین، طراحی پیام‌های آموزشی، تهران: سمت، 1390.

باکینگهام، دیوید، آموزش رسانه‌ای، ترجمه حسین سرافراز، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، 1389.

جی. پی، میلر، نظریه‌های برنامه درسی، ترجمه محمود مهرمحمدی، تهران: سمت: 1392.

دراکسلر، الکساندر  و  حداد، وادی، فناوری برای آموزش، ترجمه محمدرضا سرکارآرانی و علی‌رضا مقدم، تهران: نشر نی، 1384.

رضوی، سید عباس، اصول طراحی و تولید فیلم‌های آموزشی، تهران: سمت، 1387.

-------------، تولید برنامه‌های آموزشی تلویزیونی، تهران: سمت، 1390.

طلوعی، علی، سواد رسانه‌ای درآمدی بر شیوه یادگیری و سنجش، تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، 1391.

مشایخ، فریده، دیدگاه‌های نو در برنامه‌ریزی آموزشی، تهران: سمت: 1391.