مقدمتا باید عرض کنم؛ شغل از نظر لغوی به‌معنای کار یا آنچه مایة مشغولیت است می‌باشد. از نظر مفهومی شغل1 عبارت است از مجموعة وظایف و مسئولیت‌های مرتبط و مشخصی که به‌عنوان واحد کار شناخته می‌شود.
انتخاب شغل و کار مناسب، از ابتدایی‌ترین و ضروری‌ترین مسائلی‌ست که همواره با زندگی نوع بشر همراه بوده و قسمت مهمی از حیات او را تشکیل داده است. شخصیت و منزلت فردی و اجتماعی انسان، در گرو کار و فعالیت همیشگی‌ست تا دست نیاز پیش دیگران دراز نکند و بتواند عزت‌نفس خود را حفظ و استعدادهایش را شکوفا کند.
در فرهنگ حیات‌بخش اسلام، شغل وسیله‌ای برای کسب روزی حلال، خدمت به مردم، جلب رضایت پروردگار و نزدیک شدن به خداست و ارزش انسان به چگونگی و اندازة کار اوست. خداوند متعال انسان را به تلاش مستمر و خستگی‌ناپذیر تشویق می‌کند و او را از کسالت و سستی و کم‌کاری باز می‌دارد.
قرآن کریم همان‌گونه که کتاب دانش و خرد، آگاهی و ایمان، برابری و آزادی و عدالت است، کتاب کار و تلاش همیشگی و عمل شایسته و سازنده و عادلانه در کنار باور عمیق و ایمان همه‌جانبه و واقعی نیز هست، تا بر همگان روشن سازد که هم رسیدن به مواهب مادی و دنیوی در گرو کار و تلاش پی‌گیر و صادقانه است و هم دست‌یابی به سعادت و رستگاری آخرت و بهشت پرنعمت و زیبای خدا در گرو آن است.
در قرآن کریم، بیش از ٥٥0 آیه در قالب‌ها و تعبیرات گوناگون دربارة کار و کوشش آمده است. معصومان ما(ع) نیز همواره افراد پرتلاش و مأنوس به کار را مورد لطف و تشویق خویش قرار می‌دادند. روزی رسول اکرم(ص) در جمع یاران خود نشسته بود. سخنی از جوان توانایی به میان آمد که از اول صبح به کار و کوشش مشغول است. برخی از یاران پیامبر، زبان به کنایه گشودند و گفتند: این جوان اگر نیرومندی و توان خود را در راه خدا به کار می‌انداخت، شایستة تقدیر و ستایش بود. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «این سخن را نگویید! اگر این جوان برای معاش خود کار کند تا در زندگی محتاج دیگران نباشد و از مردم بی‌نیاز گردد، یا اگر کار کند تا زندگی والدین ضعیف یا کودکان خود را تأمین کند و از مردم بی‌نیازشان گرداند، در راه خدا گام برمی‌دارد».
تن‌آسایی و تنبلی دور کن
که اندر جهان گنج بی‌رنج نیست
بکوش و ز رنج تنت سود کن
کسی را که کاهل بود گنج نیست
بهار
شغل حلال
امام علی(ع) فرمودند: «پاک‌ترین درآمد آن است که از راه حلال به‌دست آید.» همچنین قرآن کریم می‌فرماید: «شما را از پاکیزه‌ها روزی داد». مفهوم این آیة شریفه آن است که پاکیزه‌ها روزی انسان است، نه پلیدی‌ها؛ هر چند بعضی از انسان‌ها روزی پاکیزه خود را به حرام و پلیدی بدل می‌سازند. رسول اکرم(ص) فرمود: «جست‌وجوی کسب حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است» و نیز فرمود: «عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین آن‌ها، به‌دست آوردن روزی حلال است». نیز فرمودند: «کسی که در اثر کار و جست‌وجوی حلال خسته شود و سر بر بستر بگذارد و بخوابد، شب سحر کند در حالی‌که بخشوده شده است».
دربارة تأثیر لقمه حلال نیز از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرمود: «هر کس چهل روز به‌طور مداوم حلال بخورد، خداوند قلب او را روشن می‌گرداند».
قرآن در توجه دادن به ارزش و اهمیت کار و تلاش مفید و رشد دهنده، به پیامبر، به‌عنوان نمونه و الگوی کار و تلاش، فرمان می‌دهد که پس از پایان هر کار بزرگ و مهم، تلاش بزرگ دیگری در دستور کار خویش قرار دهد و سخت‌کوشی مستمر و پی‌گیر را برنامة زندگی پربار خود سازد.
براساس این رهنمود، افراد با ایمان اوقات فراغت ندارند؛ چنان‌که علی(ع) فرمود: «وقت مؤمن پر است». این بدان معنا نیست که اهل ایمان، وقت تفریح و استراحت ندارند، بلکه منظور آن است که شخص مسلمان براساس رهنمود شریعت اسلام، هیچ‌وقت بیکار نیست و برای تمام اوقاتش برنامه دارد و تفریح نیز یکی از آن برنامه‌هاست.
مشاغل پرجاذبه چه ویژگی هایی دارند؟
lغنی‌سازی شغل2
به ایجاد تغییر در ابعاد شغل، شامل بررسی و تغییر در شرایط فیزیکی محل کار و وارسی وظایف محوله و اصلاح آن به‌منظور افزایش رضایت شغلی فردی که مسئولیت اجرای وظایف را عهده‌دار است، «غنی‌سازی شغل» گویند.
غنی‌سازی شغل بیانگر توسعة تکنیک‌های شغلی از قبیل چرخش شغلی و توسعة شغلی‌ست که در فرانید طراحی شغل باید به آن توجه شود. در غنی‌سازی شغل موضوعاتی از قبیل برانگیزاننده بودن، داشتن مسئولیت، امکان پیشرفت شغلی و رشد شاغل مورد توجه قرار می‌گیرد.
به نظر می‌رسد به غیر از سازمان یا شرکت محل کار، خود افراد نیز می‌توانند برای غنی سازی شغل خود اقدام نمایند، برای این کار، می‌توان بررسی و اصلاح و تغییر رویه‌های معمول اجرای کار، بهبود وسایل و ابزارهای مورد استفاده، جست‌وجو برای راه‌کارهای جدیدتر و کارامدتر جهت افزایش بهره‌وری را از جملة این اقدامات مورد نظر قرار داد. هنگامی که فرد در جهت غنی‌سازی شغل تلاش می‌کند، به نوعی رضایتمندی دست می‌یابد و به‌طور طبیعی رضایت شغلی او نیز بهتر می‌شود.
lچالش‌برانگیزی
چالش‌برانگیزی شغل یکی از مؤلفه‌های مهم در مسئلة پرجاذبه بودن شغل است. قابلیت‌هایی از قبیل تنوع شغل، خلاقیت، اهداف دشوار و نیاز به کارگیری مهارت‌های متنوع از ویژگی‌های چالش‌برانگیزی شغل است و ممکن است متضمن منافع فردی یا جمعی باشد. در هر صورت، این چالش از عوامل مهمی‌ست که انگیزة شغلی را افزایش می‌دهد و نوعی رضایت شغلی و بهبود عملکرد را به همراه دارد. این‌گونه مشاغل در زمرة پرجاذبه‌ها قرار می‌گیرند.
عکس چالش‌برانگیز بودن، یکنواختی شغلی‌ست که در موارد متعدد به کاهش انگیزة افراد، ناخشنودی شغلی، بی‌انضباطی اداری و ترک شغل منجر خواهد شد.
وضوح شغل
افراد علاقه دارند محیط کار و شغل‌شان واضح و بدون ابهام باشد، انتظارات عملکردی شغل کاملاً تعیین گردد و روابط شغل با مشاغل دیگر تعریف شده باشد. هنگامی که این روابط مبهم باشد، انگیزة شغلی کاهش می‌یابد و نارضایتی حاصل می‌گردد و چنانچه در شغل، شرایط و محیط کار، روابط کاری و عملکرد شغلی وضوح کافی مورد انتظار وجود داشته باشد، شغل پرجاذبه تلقی می‌شود و شاغل نیز نسبت به شغلش پرانگیزه خواهد شد.
محتوای شغلی3
محتوای شغلی3
یکی دیگر از ویژگی‌های مشاغل پرجاذبه به محتوای شغل مربوط می‌شود. در این‌گونه مشاغل محتوای شغلی به نحوی تعریف می‌گردد که مدیران و شاغلین بتوانند بدون تغییر در ماهیت شغل به توسعة آن اقدام کنند و متناسب با نیازهای جدید و همچنین توانمندی‌های شاغل برای تخصصی‌تر شدن شغل یا گسترش شغل، اصلاح لازم صورت دهند.
در این صورت برخی وظایف و مسئولیت‌های منقضی شده حذف می‌گردد و وظایف دیگری متناسب با رشد علم و فناوری جایگزین می‌شود. با انجام دادن این اصلاحات و تغییرات، انگیزه و عملکرد شغلی افراد افزایش می‌یابد.
برای مثال، بخش کارگزینی یک سازمان، که احکام کارگزینی را تاکنون به‌صورت دستی صادر می‌نمود با استقرار سیستم نرم‌افزاری، احکام را به‌صورت ماشینی صادر می‌نماید. این تغییر فناوری که مستلزم توانمندسازی شاغل و تسهیل امور است در بسیاری موارد موجب افزایش انگیزه و رضایت شغلی افراد می‌گردد.
رضایت شغلی4
رضایت شغلی، یعنی فرد شغلش را دوست دارد، برای آن ارزش زیادی قائل است و به‌گونه‌ای مثبت به آن می‌نگرد. تنها یک عامل موجب رضایت شغلی نمی‌شود، بلکه ترکیبی از مجموعه عوامل گوناگون سبب می‌گردد تا شاغل از شغلش احساس رضایت کند و به خود بگوید که از آن راضی است و لذت می‌برد.
بخشی از ایجاد رضایت شغلی به مسئولان و ضوابط و مقررات حاکم ارتباط دارد، ولی بخش عمدة آن به خود انسان مربوط می‌شود که به اشکال مختلف علاقه و انگیزة به شغل خود را تقویت نماید. نتایج این علاقه‌مندی موجب آرامش روحی و روانی می‌شود.
به طور کلی رضایت شغلی نوعی زمینه، گرایش، تمایل، علاقه (به طرز مطلوب یا نامطلوب) و نوعی نگرش مثبت نسبت به محیط کار است.
براساس نتایج پژوهش‌های انجام شده، بین رضایت شغلی و عملکرد شغلی رابطة معنی‌داری وجود دارد و همچنین بین رضایت شغلی و کاهش هزینة تولید، افزایش بهره‌وری و کاهش غیبت کارکنان با افزایش کارایی رابطة مستقیم و مثبت وجود دارد.
براساس نظریة «هرزبرگ»5 عواملی که باعث رضایت شغلی افراد می‌شود عبارت‌اند از مسئولیت، پیشرفت، نفس کار (ویژگی‌های شغل) و موفقیت. این عوامل به محتوای شغل مربوط می‌شوند. سایر عوامل، مانند حقوق و دستمزد و شرایط کار، می‌تواند به رضایت یا نارضایتی شغلی منجر شود. برخی نتایج تحقیقات در زمینه رضایت شغلی به شرح ذیل است:
lوقتی رضایت شغلی فرد از شغل خود بیشتر می‌شود که در محیط کارش سایر همکاران او نیز از شغل خود راضی باشند.
lنظام پاداش و تنبیه در محیط کار بر پایة عدل و انصاف و شایسته سالاری رضایت شغلی را افزایش می‌دهد.
l«غنی سازی» و «گسترش» شغل دو روش علمی هستند که در افزایش انگیزه و رضایت شغلی سهم و نقش مؤثری دارند.
تعریف انگیزة شغلی6
به اوضاع و احوال و شرایطی که باعث می‌گردد فرد از درون انگیخته شود و در جهت خاصی به حرکت درآید، «انگیزه» گفته می‌شود. انگیزه، که اغلب به آن دینامیک رفتار نیز گفته می‌شود، فرد را از درون به حرکت درمی‌آورد و او را وادار می‌سازد تا برای ارضای نیازهای خود به شیوة خاصی عمل کند. اگر در یک سازمان همة عوامل و شرایط برای دست‌یابی به بهره‌وری فراهم آید، اما کارکنان برای کار کردن انگیزه نداشته باشند، بهره‌وری سازمان نیز افزایش قابل توجهی نخواهد داشت.
تفاوت نارضایتی و رضایت شغلی
هرزبرگ و همکاران او پس از بررسی‌های فراوان نتیجه گرفتند که رضایت شغلی ناشی از مجموعه عللی کاملاً متفاوت از نارضایتی شغلی‌ست. وی معتقد است کارکرد مناسب عوامل بهداشتی، از قبیل حقوق و مزایا، امور رفاهی، ایمنی و امنیت شغلی، مانع از نارضایتی شغلی می‌شود، یعنی تأمین نشدن این نیازها به نارضایتی می‌انجامد، ولی در زمینة ایجاد انگیزش در فرد و افزایش عملکرد شغلی چندان مؤثر نیست.
در هر حال تأمین این عوامل و حفظ بهداشت روانی و سلامت اداری کارکنان برای تداوم فعالیت‌ها ضروری‌ست. اما افزایش انگیزه، به نظر هرزبرگ، به فعالیت‌هایی بستگی دارد که به محتوای شغل و به ماهیت کار مربوط باشد. به نحوی که تأمین این نیازها موجب تأثیر مثبت در میزان رضایت شغلی و افزایش انگیزه افراد می‌شود.
از جمله عوامل انگیزشی این موارد است: احساس کسب موقعیت، رشد و پیشرفت شغلی، بازشناسی و قدرشناسی از افراد و کار آن‌ها، کار تلاش برانگیز و چالشی، استقلال کاری و ارتقای شغلی.
بنابراین توجه به غنی‌سازی شغل و طراحی مجدد مشاغل در راستای افزایش انگیزة کارکنان تلقی می‌شود.
انتظارت شغلی
موضوع بعد در خصوص رضایت شغلی، انتظارات هر فرد از شغل مورد تصدی اوست. براساس این نظریه انتظارت هر فرد در تعیین میزان رضایت شغلی وی مؤثر است و نارضایتی معلول ناکامی در رسیدن به انتظارات است. بنابراین اگر انتظارات فرد از شغلش خیلی زیاد باشد، معمولاً رضایت شغلی وی دیرتر و مشکل‌تر حاصل می‌گردد و در نتیجه فرد ممکن است در معرض مشکلات روحی و روانی قرار گیرد.
تنظیم واقع‌بینانه انتظارات از شغل و زندگی، فرد را در داشتن سلامت روانی بسیار کمک می‌کند. شخص سالم از کار و زندگی احساس رضایت می‌کند. در این صورت چنین فردی از وقت خویش به‌خوبی استفاده می‌نماید. او سعی می‌کند با اجتماع و با محیط کار سازش داشته باشد و در عین حال برای پیشرفت خود و خانواده بسیار تلاش کند. خودشناسی و کوشش در تحقق استعدادهای خدادادی وظیفة هر انسان است. انسان سالم خودآگاهی دارد و از خود واقعی و استعدادهایش کم و بیش آگاه است.
هر انسانی لازم است از توانمندی‌های شناختی خود، شامل استعداد، هوش، حافظه، ادراک و احساس بصیرت آگاه باشد و نحوة استفاده از آن‌ها را به خوبی بداند و در زمان مقتضی در زمینة شغلی و زندگی استفاده نماید. در این صورت اصطلاحاً می‌گویند چنین فردی به مرحلة «فراشناخت» رسیده و در زندگی شخصی و کاری بسیار موفق است.
تعهد سازمانی7 و رضایت شغلی8
تعهد سازمانی یک نوع نگرش شغلی‌ست و عبارت است از حالتی که فرد تمایل قوی دارد که در عضویت و وابستگی باقی بماند و در قبول ارزش‌ها و اهداف مورد نظر باور قاطع داشته باشد. به‌عبارت دیگر، تعهد سازمانی یک نگرش دربارة وفاداری کارکنان به سازمان و یک فرایند مستمر است که به واسطة مشارکت افراد در تصمیمات، از توجه افراد به موفقیت و رفاه خبر می‌دهد. چنانچه زمینة مشارکت افراد در فرایند تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری با شأن و جایگاه مشاغل و افراد متناسب گردد و کارکنان به خوبی از نقش و جایگاه مأموریت‌ها، وظایف و تولیدات آن آگاه باشند، رضایت شغلی و تعهد سازمانی آن‌ها بیشتر می‌شود.
صاحب‌نظران در خصوص تعهد سازمانی چهار زمینة زیر را مطرح کرده‌اند: وفاداری به ارزش‌ها و هدف‌ها، احساس علاقه نسبت به حرفه و شغل خود، تمایل به رعایت حقوق قانونی تعیین شده و وفاداری به حفظ روابط کاری مناسب با همکاران. یافته‌های پژوهش‌ها ارتباط معنادار رضایت شغلی و تعهد سازمانی را نیز تأیید نموده است.
آموزش‌هاش شغلی و افزایش انگیزه و رضایتمندی
آموزش مهارت‌های شغلی، باید با استعدادها و علایق فرد تناسب داشته باشد: چنان‌که ابوعلی سینا گفته است: هر شخصی پس از آموختن قرآن و پایه‌های آغازین زبان، باید مطابق استعدادش آموزش یابد. او باید در پی پیشه و فنی برود که طبعاً در‌خور آن است و نباید از آرزوها و هوس‌هایش پیروی کند. همچنین به نظر خواجه نصیرالدین طوسی، هدایت شغلی و آموزش هر فرد باید براساس استعداد و توان او انجام گیرد تا به موفقیت او در زندگی آینده‌اش منجر شود.
منظور از آموزش شغلی، افزایش توانمندی‌های تخصصی و کسب دانش و مهارت در انجام دادن وظایف محوله است. برنامه‌ریزی آموزشی باید بر مبنای نیازها تنظیم و به مرحلة اجرا گذاشته شود. چنانچه آموزش‌ها بدون توجه به نیازهای واقعی صورت گیرد، بیشتر جنبة نمایشی و تشریفاتی خواهد داشت.
در هر برنامه‌ریزی صحیح آموزشی رعایت چهار مرحلة ذیل ضروری‌ست:
1. تعریف نیازمندی‌های آموزشی، که باید براساس روش‌های علمی به‌دست آید.
2. طراحی و برنامه‌ریزی، که با رعایت اصول مربوط و با مشارکت کارکنان و متناسب با نوع نیازهای آموزشی انجام می‌گردد.
3. اجرای آموزش، شامل بهره‌مندی از امکانات و تجهیزات متناسب و همچنین استفاده از روش‌های فعال آموزش، مانند روش گروهی یا پروژه‌ای.
٤. ارزیابی آموزش؛ در این مرحله فرایند و نتایج آموزشی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. این ارزیابی با هدف اصلاح و بهبود انجام می‌شود. در همة مراحل چهارگانه، نظارت اعمال می‌گردد و در هر مرحله چنانچه نیاز به اصلاح باشد اقدام لازم صورت می‌گیرد. در آموزش‌های شغلی کارکنان، با توجه به اینکه نتیجة آموزش «یادگیری»ست، ایجاد شرایط و زمینه‌های مناسب برای نیل به یادگیری پایدار، موضوع بسیار مهمی‌ست. براساس نتایج یافته‌های تحقیقی، یادگیری امری دلخواه و داوطلبانه است، لذا ایجاد و افزایش انگیزة خودآموزی و شرکت در آموزش‌های شغلی به یادگیری بیشتر دانش و مهارت‌های ارائة شده منجر می‌شود. همچنین، با توجه به اینکه یادگیری امری تدریجی است، ارائة آموزش‌های مداوم و مستمر به روش‌های گوناگون امکان‌پذیر خواهد شد.
یکی از سنت‌های خیلی خوب گذشته، این بود که اجداد و پدران، شغل‌های خود را به فرزندان می‌آموختند و بدین‌وسیله، مهارت‌های مهم شغلی با هزینة اندکی به فرزند منتقل می‌شد. این نوع آموزش از جهات متعددی سودمند است و نیز می‌تواند گوشه‌ای از مشکلات بیکاری را در جامعة امروزی حل کند. امروزه نیز روش استاد شاگردی یکی از مهم‌ترین روش‌های یادگیری ست. لیکن در دنیای امروز، که تغییرات در مشاغل فزاینده است، فرزندان نباید به یادگیری از پدران اکتفا نمایند.
صاحب‌نظران، آموزش‌های متعدد و متنوعی را در خصوص آموزش‌های شغلی مطرح کرده‌اند، برخی از این روش‌ها عبارت‌اند از: آموزش استاد شاگردی، گردش در مشاغل مختلف، خودآموزی، آموزش گروهی، ایفای نقش، کارگاهی، توجیهی، بحث گروهی، کنفرانس، سمینار، آموزش‌های مجازی و آموزش خاص گروهی.
براساس یافته‌های پژوهشی یکی از عناصر مهم ایجاد رضایت شغلی یا رضایت فردی توانمندسازی‌ست که از طریق آموزش‌های سازمانی یا خودآموزی حاصل می‌گردد.
جمع‌بندی
در فرهنگ اسلام شغل وسیله‌ای برای کسب روزی حلال و جلب رضایت پروردگار است. قرآن به ارزش و اهمیت کار و تلاش مفید و رشد دهنده تأکید فراوان دارد. انتخاب شغل و کار مناسب از ضروری‌ترین مسائل زندگی بشر است و نوع انسان‌ها در طول زندگی همواره تلاش می‌کنند شغلی مناسب را انتخاب نمایند. هدف هر فرد انتخاب شغلی دلخواه است. انتخاب شغل مناسب، رضایت شغلی، سلامت روحی و روان را به دنبال خواهد داشت.
بخشی از ایجاد رضایت شغلی به فرد و بخش عمدة آن به ویژگی‌های مرتبط با شغل مربوط می‌شود.
برخی از عوامل مؤثر افزایش انگیزه و رضایت شغلی به شرح ذیل است.
در مدیریت منابع انسانی برخی ویژگی‌های مهم برای مشاغل، که انگیزه و رضایتمندی شاغل را افزایش می‌دهد، عبارت‌اند از: غنی‌سازی شغل، چالش برانگیزی، وضوح شغل، محتوای شغل. مشاغلی را که دارای این خصوصیات باشند، می‌توان به‌عنوان «مشاغل پرجاذبه» نام برد.
در چنین مشاغلی افراد دارای انگیزة شغلی بیشتری هستند، کار را بهتر انجام می‌دهند و تلاش می‌کنند به تولیدات بهتری دست یابند. نتایج بسیاری از تحقیقات، رابطة بین رضایتمندی و عملکرد شغلی را تأیید کرده است. به‌عبارت دیگر، موضوع رضایتمندی افراد و بهبود زندگی آن‌ها موجب افزایش کارایی، سودمندی کارخانه یا سازمان و توانمندسازی کارکنان می‌شود، آن‌ها از مهارت‌ها و توانایی‌های ویژه استفاده می‌کنند و زمینة اقتدار و خلاقیت در آن‌ها فراهم می‌شود.
براساس یافته‌های پژوهش‌های مذکور یکی از راه‌های افزایش انگیزه و رضایت شغلی افراد توانمندسازی‌ست. عامل دیگر، فرهنگ و جو حاکم بر محل خدمت افراد است. چنانچه فرهنگ حاکم، سالم و محیط کار دوستانه و فرصت تبادل تجربیات و افزایش دانش برابر باشد، تواناسازی افراد بهتر انجام می‌شود و موجب می‌گردد افراد، با انگیزه و سخت‌کوش باشند و از کار خود رضایت داشته باشند.
ارسال نظر