مطالعه بین المللی سنجش دانش آموز (پیزا)

سید علی خالقی نژاد، دکتری مطالعات برنامه درسی، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش

نظام آموزشی ایران 25 سال است در دو مطالعه بین المللی تیمز و پرلز شرکت می‌کند و در موقع انتشار یافته‌ها معمولاً صدای نحیفی از گوشه و کنار به گوش می‌رسد. فارغ از ظرف کوچک ما برای نوشیدن از این یافته‌های ارزشمند، واقعیت این است که مسابقات لیگ جهانی آموزشی به تیمز و پرلز محدود نمی‌شود و برای آنان که دغدغه مقایسه، تشخیص، تبیین و بهبود و پاسخگویی نظام آموزشی را در سر می‌گذرانند انواع و اشکالی از ذره‌بین‌های آموزشی شامل پیمایش بین المللی یادگیری و تدرس (The Teaching and Learning International Survey (TALIS)، سنجش بین المللی پیشرفت دانش آموز (Programme for International Student Assessment)، مطالعه بین المللی سواد اطلاعاتی و کامپیوتر (International Computer and Information Literacy Study )، مطالعه بین المللی آموزش شهروندی و مدنی (International Civic and Citizenship Education Study )، مطالعه توسعه و آموزش معلم ریاضی ( Teacher Education and Development Study in Mathematics ) وجود دارد که می‌توان از آنها استفاده کرد تا ترک‌ها و درزهای کوچک ساختمان نظام آموزشی یک کشور آنقدر بزرگ نشود تا با هر تحول زمینی یا هوایی در معرض ریزش قرار گیرد.

یادداشت اینجانب قصد ورود به همه این ذره‌بین‌ها را ندارد و تنها  پیزا را به عنوان یکی از مهم‌ترین آنها را مورد بررسی اجمالی قرار می‌دهد. ذره‌بین پیزا حقیقتاً بزرگ است و از طریق آن می‌توانیم بسیاری از متغیرها مهم اثرگذار برای دستیابی به نظام آموزشی کیفی شامل وضعیت اشتغال دانش آموز، سطح آموزش والدین، پیشینه زبانی، پایه نسبی، زمان یادگیری، کلاس های جهشی یا روزهای مدرسه، مفهوم تعلق داشتن به مدرسه، نگرش نسبت به مدرسه، پشتکار، آمادگی برای حل مسئله، خود مسئولیتی، انگیزش درونی برای یادگیری، اندازه مدرسه و کلاس، نسبت معلم-دانش آموز، نوع مدرسه (عمومی-خصوصی)، در دسترس بودن رایانه‌، تعداد مدرسان در مدرسه، گروه بندی توانایی، فعالیت‌های فوق برنامه پیشنهاد شده توسط مدرسه، استفاده از سنجش، مسئولیت مدرسه برای برنامه درسی و سنجش، رهبری مدیر مدرسه، ضعف معلم، کیفیت منابع آموزشی مدرسه، کیفیت زیرساخت فیزیکی مدرسه، رفتار معلم، رفتار دانش‌آموز، و روحیه معلم و موارد دیگری را ببینیم. بالطبع، اگر ظرف مان را بزرگ انتخاب کنیم و می‌توانیم خود را کنار سایر ملل قرار دهیم؛ با آنها بحث کنیم یا حتی با خودمان بحث کنیم و بگوییم فی‌المثل چرا اینجا هستیم و چرا آنجا نیستیم! یا نه، چرا آنها جای ما را اشغال کرده‌اند...

آزمون پیزا نخستین بار در سال 2000 برگزار گردید و در سال‌های 2003، 2006، 2009، 2012، 2015 هر سه سال یک بار برگزار گردید. در سال 2015 از سراسر جهان شامل 72 کشور و حدود 500 هزار دانش‌آموز در این آزمون شرکت کردند. پیزا سواد خواندن، ریاضی، علوم و مهارتهای فرابرنامه‌درسی را مورد سنجش قرار می‌دهد. سنجش  مهارتهای میان  برنامه‌درسی شامل حل مسئله، کار تیمی، سواد مالی، نوآوری نیز از سال 2003 مورد توجه جدی قرار گرفت. به صورت دوره‌ای در هر سه سال یک بار یک حوزه محور قرار می گیرد و 60% از زمان آزمون را به خود اختصاص داده و بقیه زمان بین سایر حوزه های تقسیم می شود. طراحان پیزا خیلی به گذشته بهایی نمی‌دهند، آنها نمی‌گویند آنچه را در گذشته حفظ کرده‌ای برای ما بازگو کن!

ممکن است بگویید..خوب...حرف حساب این ذره بین آموزشی چیست؟ پاسخ آندریاس شلیچر (مدیر و هماهنگ‌کننده پیزا در  سازمان همکاری توسعه اقتصادی) شنیدنی است، ما در پیزا به دنبال این هستیم که دانش‌آموزان با آنچه یاد گرفته‌اند چه کاری می‌توانند انجام دهند...آیا آنها می‌توانند دانسته‌های خود را وارد زندگی اجتماعی خود کنند...آیا آنها می‌توانند از دانسته‌ها برای توسعه شخصی و شغلی خویش بهره ببرند...آیا آنها بر مهارتهای پایه پیش‌نیاز آموزش‌های بعدی مسلط شدند... ساده‌تر بگویم آنها به دنبال سنجش استدلال و استنتاج دانش‌آموز و فراتر رفتن از مرزهای دیسیپلینی و کاربست خلاقانه دانش در موقعیت های جدید هستند. پیزا در چشم‌انداز و تصویر خویش از اکنون به دنبال سه هدف پیش بینی ظرفیت آینده نیروی کار، تغییر نگاه مردم در باره عملکرد آموزشی، و ایجاد شرایط مناسب برای اجرای اصلاحات می‌گردد. اگر سنسورهایمان حساس باشد، متوجه می‌شویم که پیزا در آینده سیر و سیاحت می‌کند!   

لیگ جهانی آموزش در مسابقه پیزا در سال 2015 به سود آسیای شرقی به اتمام رسید و رنگی آسیایی دارد. در میان ده کشور اول در مطالعه پیزا هفت کشور از آسیای جنوب شرقی شامل سنگاپور (رتبه 1)، ژاپن (رتبه 2)، چین تایپه (رتبه 4)،   ماکائو (رتبه 6)، ویتنام (رتبه 8)، هنگ کنگ (رتبه 9)، بجینگ-شانگهای-جیانگسو-گواندونگ (رتبه 10)، یک کشور از آمریکای شمالی شامل کانادا (رتبه 7)، و دو کشور از کشور از اتحادیه اروپا شامل استونی (رتبه 3) فنلاند (رتبه 5) قرار دارند. در دو دهه اخیر قدرت دانش‌آموزان آسیای شرقی در این آزمون مهارتی_ علاوه بر مطالعات مبتنی بر برنامه درسی (تیمز و تا حدودی پرلز)_  نیز خود را نشان داده است و این روند حتی رئیس جمهور سابق آمریکا را نگران کرده بود. نیویورک تایمز (7 دسامبر 2010) از باراک اوباما نقل کرده است که ایالات متحده در حال تجربه «لحظه اسپوتنیک» تازه ای است و با چالش نظام های مدرسه‌ای آسیایی شرقی روبرو است.

پیزا در دو دهه اخیر سیاست‌ها و برنامه‌های زیادی را تحت تاثیر قرار داده است. نخستین بار در آلمان هوا را طوفانی کرد. در سال 2000 با هویدا شدن ضعف دانش‌آموزان آلمانی در مطالعه پیزا، رهبران آموزشی وادار به تغییراتی برای دستیابی به برابری آموزشی در سطح کشور شدند که از آن به عنوان «شوک پیزا» نام می‌برند. در آمریکا نگرانی از عملکرد دانش آموزان در آزمون پیزا منجر به تدوین استانداردهای پایه مشترک ملی در سیستم آموزشی شده است. یا در سال 2009 حدود20 درصد از کشورهای عضو همکاری توسعه اقتصادی به سطح پایه تسلط در حوزه خواندن  آزمون پیزا دست پیدا نکردند (برای اطلاعات بیشتر ر.ک خالقی‌نژاد، 1398). به هر حال، شرکت در آزمون‌های بین المللی یک شانس است که نظام آموزشی یک کشور از منظر سیاست های آموزشی، راهبردهای تدریس، کیفیت معلمان و مواد آموزشی مورد استفاده در کلاس در معرض مقایسه با سایر کشورها قرار می‌گیرد.

ممکن است خواننده فکر کند و ناراحت شود که چرا ایران در میان 72 کشور شرکت کننده در پیزا نیست؟ چرا ترکیه، قطر، گرجستان، اردن، اندونزی هستند و ما نیستم؟ یا حتی تاملی کند و بگوید در افواه خانواده‌های می‌چرخد که  مدارس ما به دانش‌آموزان مان مهارتی یاد نمی‌دهند، خوب چه اشکالی دارد که توانمندی دانش‌آموزان ایرانی برای به کارگیری دانسته‌های خویش در زندگی (اجتماعی، شخصی، حرفه‌ای، آموزشی) در پیزا سنجیده شوند! فراتر از این آدم کنجکاوی باشد و برود اسناد بالادستی وزارت آموزش را مطالعه کند و بعد ببیند که برنامه درسی ملی شایستگی محور است و در بعضی از حوزه‌های یادگیری ارتباط آموخته ها با محیط زندگی به صورت جدی مورد توجه است و سهواً بین اهداف پیزا و برنامه‌درسی ملی ایران شباهت‌هایی را ببینند! یا کمی دورتر و در سطحی بالاتر سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری که در آن ارتقای جایگاه آموزش و پرورش از نظر شاخص‌های کمی و کیفی در سطح منطقه و جهان به منظور تحقق اهداف سند چشم انداز بیست ساله جمهموری اسلامی ایران (بند، 12) و تقویت آداب و مهارتهای زندگی و توانایی حل مسائل و عمل به آموخته ها برای زندگی فردی و اجتماعی دانش آموزان (بند 7- 4) مورد تاکید است را مطالعه کند و از سیاستگذار آموزشی بپرسد، ابزار شما برای سنجش این سیاست چیست؟ ممکن است بگویند که ما مطالعات تیمز و پرلز را هم داریم...و ما دو باره شروع به مطالعه کنیم که تیمز و تا حدودی پرلز مبتنی بر برنامه درسی هستند و محور ثقل آنها سنجش مهارتها نیست و سنجش مهارتها درد پیزاست!

برگرفته از: خالقی نژاد، سید علی (1398) ویژگی‌ها و کاربردهای آزمون «پیزا» و مقایسه آن با  آزمون های «تیمز» و «پرلز»، گزارش پژوهشی منتشرنشده، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش.