در ایران چند نوع مدرسه داریم؟

به گزارش ایسنا، مدارس غیردولتی، تیزهوشان، هیئت امنایی، نمونه دولتی، سما، وابسته، قرآنی، مونته سوری، هوشمند، فوتبال، طبیعت و ...؛ نمونه‌هایی از عناوین مختلف است که بر سر در مدارس دیده می شود؛ شماری از اینها دارای مجوز رسمی از آموزش و پرورش بوده و برخی دیگر تنها عنوان «مدرسه» را یدک  می‌کشند. به عنوان مثال مدارس فوتبال از هیئت فوتبال مجوز می‌گیرند و مدارس طبیعت نیز غیرمجاز و غیرقانونی شناخته شده و تعطیل شده‌اند.

حجت‌اله بنیادی، استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت در گفت‌وگو با ایسنا، به مرور و آسیب‌شناسی انواع مدارس پرداخته و در این باره  گفت: در بسیاری از کشورها تنوع و انعطاف در روش، برنامه، محتوا و شیوه مشارکت و نظارت اولیاء در مدارس وجود دارد و تنوع مدارس به شکلی که در کشور ماست مفهوم ندارد.

وی افزود: بیشتر کشورها سعی دارند با توسعه مشارکت هر چه بیشتر اولیاء همه مدارس را به سطح مطلوب و استاندارد برسانند و مانع طبقاتی شدن مدارس و نظام آموزشی شوند. مروری بر فرایند تأسیس مدارس متنوعی که در کشور وجود دارد، نشانگر آن است که تأسیس این مدارس بیشتر بر مبنای خواست دولت‏‌ها و با هدف سبک‏‌تر شدن هزینه‏‌ها، وظایف و مسئولیت‏‌های دولت بوده‏ است.

تفاوت مدارس دولتی و غیردولتی در ایران و جهان

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت به برخی اهداف تنوع مدارس اشاره کرد و گفت: در بسیاری از کشورهای پیشرفته در زمینه تعلیم و تربیت، تنوع  و تفاوت مدارس در روش، محتوا، منابع و فضای آموزشی مدرسه در چارچوب سیاست‌های کلان آموزشی و پرورش کشور رقم می‏‌خورد.  انعطاف پذیری و تنوع مدارس در روش، محتوا و برنامه‏‌ها با رعایت چارچوب‌های کلان نظام تعلیم و تربیت یکی از نیازهای اساسی نظام تعلیم و تربیت کشور گسترده ایران با تنوع قومیت، جغرافیا و فرهنگ است. بر خلاف عموم کشورها، تفاوت مدارس دولتی و غیردولتی در ایران در پرداخت شهریه است، در صورتی که در برخی از این کشورها، مدارس غیردولتی بیشتر در دوره متوسطه پاسخگوی نیازهای خاص و کم تقاضا هستند.

بنیادی با بیان اینکه تأسیس مدارس غیردولتی، شرکت‏‌های خدمات آموزشی، برون سپاری در هنرستان‌ها  و طرح خرید خدمات آموزشی نمونه‌های بارزی از اقدامات دولت‌ها در این راستا است گفت: این گونه اقدامات و ایجاد مدارس خاص و متنوع با هر هدف و عنوانی که صورت پذیرفته، عموماً بار معنایی و فرهنگی خاص که غالباً ناسازگار با عدالت است را در جامعه القاء کرده است.

تبعات جداسازی و تفکیک دانش آموزان

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت  ادامه داد: از طرف دیگر منفک کردن بخشی از دانش آموزان کشور از سایر دانش‌‏آموزان سبب می‌شود هم این دانش‏‌آموزان از مواهب یک اجتماع عادی که در آینده با آن مواجهه خواهند شد کم بهره باشند و هم سایر دانش آموزان نحوه صحیح مواجهه با دیگر دانش آموزان با استعدادتر یا کم استعدادتر و کم توان‏تر از خود را به خوبی یاد نگیرند. در یک نظام آموزشی متعادل  دانش‌آموزان تیزهوش، عادی و حتی کم‌هوش باید در کنار هم زندگی کنند، از یکدیگر یادبگیرند، به یکدیگر کمک کنند چراکه قرار است در جامعه در کنار هم زندگی و کار کنند.

وی با تاکید بر اینکه لازمه یک اجتماع سالم پذیرش این تفاوت‏‌ها و تنوع‌ها در شرایط زندگی افراد مختلف و یادگرفتن مواجهه صحیح با آنها است عنوان کرد: خلاصه کردن استعداد و هوش در دو یا چند درس و یا زمینه خاص و محدود و تمرکز و توجه به آنها، نادیده گرفتن استعدادهای برتر بخش عظیمی از  دانش‏‌آموزان و در نگاه کلان مانع شکوفایی متناسب و به موقع استعدادهای جامعه خواهد شد.  

چرا خانواده‌ها به دنبال مدارس خاص هستند؟

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت افزود: بدیهی است تا زمانی که مدارس دولتی به خوبی و درستی از عهده ارائه خدمات آموزشی و تربیتی متناسب با اقتضائات، استعداد و نیازهای آموزشی و تربیتی دانش‏‌آموزان بر نیایند، اولیای دانش آموزان  برای دستیابی به شرایط بهینه آموزشی و تربیتی برای فرزندان خود به دنبال یافتن مدارس برتر و مناسب‏‌تر تحت هر عنوان خواهند بود.

بنیادی ادامه داد: ایجاد فرصت‌های عادلانه و متنوع تربیتی در زمینه‏‌های مختلف علمی، مهارتی، ورزشی، هنری برای بهره‌مندی همه دانش آموزان کشور یک ضرورت ملی و از اهداف سند تحول بنیادین آموزش و پرورش است. تنوع کنونی مدارس که حتی قادر نیست فرصت‏‌های تربیتی متناسب را برای دانش‌آموزان مدارس خاص ایجاد کند، مغایر با اهداف سند تحول، ناسازگار با عدالت و مانعی در یکپارچگی ملی و توسعه کشور است.

وی دریافت شهریه را ویژگی عمده مدارس غیردولتی و هیئت امنایی دانست و گفت: در مدارس شاهد، شهریه دانش آموزان غیرشاهد را که در حال حاضر بخش حداکثری دانش آموزان این مدارس هستند را از اولیاء دریافت می کنند. مدارس نمونه دولتی با هدف پوشش تحصیلی دانش آموزان مناطق محروم تأسیس شدند، اما هم اکنون در بیشتر مناطق برخوردار فعالیت دارند.

مدرسه هوشمند، شعار و تبلیغی برای دریافت شهریه بالاتر

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت ادامه داد: مدرسه هوشمند  بیشتر به یک شعار و تبلیغ برای دریافت شهریه بالاتر در برخی مدارس تبدیل شده است. تفاوت عمده مدارس متنوع کنونی با سایر مدارس دولتی؛ ساعات اضافه درسی است که با هدف و محتوای کنکور برای دانش آموزان برگزار می‌کنند. همچنین تنها مدارسی که در روش‌های تدریس و محتوای آموزشی دارای تنوع و تمایز هستند مدارس مونته سوری هستند که بیشتر در بخش پیش دبستانی فعالیت دارند.

بنیادی به موضوع تنوع مدارس در سند تحول بنیادین نیز اشاره کرد و گفت: سند تحول بنیادین در هدف عملیاتی شماره 6 بر «تنوع بخشی به محیط‏‌های یادگیری در فرآیند تعلیم و تربیت رسمی عمومی» و در هدف عملیاتی شماره 16  نیز  «تنوع بخشی در ارائه خدمات آموزشی و فرصت‏‌های تربیتی متناسب با  مصالح جامعه، نیازها و علایق دانش‏‌آموزان در راستای شکوفایی استعدادهای آنها» را مورد تأکید قرار داده است.

مدارس خاص برای اقشار خاص، عدالت محوری را زیر سئوال برده است

وی ادامه داد: علیرغم چنین ضرورت و الزام علمی و قانونی برای ساماندهی به تطور و طبقاتی شدن مدارس کشور، اقدام مؤثری در این زمینه صورت نپذیرفته و همچنان مدارس خاص برای اقشار خاص  عدالت محوری نظام آموزشی کشور را زیر سئوال برده است.

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت با بیان اینکه ساماندهی و مدیریت بر فعالیت‏‌های مؤسسات و آموزشگاه‏‌های آزاد وابسته به وزارت آموزش و پرورش، بازنگری و باز تولید محتوای برنامه‏‌های آموزشی آنها همسو با اهداف و برنامه‏‌های تحولی آموزش و پرورش و نظارت و ارزیابی مستمر بر عملکرد آنها  یکی از راهکارهای مهم سند تحول است که متأسفانه اقدام مؤثر عملیاتی برای آن صورت نگرفته عنوان کرد: ایجاد همسویی سایر آموزشگاه‏‌های آزاد با اهداف برنامه‏‌های نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی با هماهنگی و همکاری با دستگاه‌های ذیربط نیز از دیگر موارد مهم است که موجب یکپارچگی  و تنوع مناسب در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی کشور خواهد شد.  

بنیادی ادامه داد: از طرفی سازمان مدارس غیردولتی نه تنها خود سهم قابل توجهی از بودجه و امکانات دولتی را در اختیار گرفته، بلکه  نحوه هزینه کرد سهم چهار درصدی که از شهریه دانش آموزان مدارس غیردولتی و آموزشگاه‌های علمی  در اختیار این سازمان قرار می‌گیرد نیز مبهم و غیرشفاف است. بر مبنای میانگین، شهریه دانش آموزان این مدارس سه تا شش میلیون تومان (مطابق آخرین اظهار نظر مدیرکل مدارس غیردولتی )، بیش از  200 میلیارد تومان در سال است.

وی بهترین راه بهره‌مندی فرزندان ایران اسلامی از فرصت‌های متناسب آموزشی و تربیتی؛ توسعه کمی و کیفی مدارس دولتی با بهره‏‌گیری از مشارکت همگانی مردمی و  استقرار رویکرد مدرسه محوری دانست و گفت: در رویکرد مدرسه محوری، همه مدارس اعم از دولتی و غیردولتی دارای یک هیئت امنای متناسب خواهند بود هیئت امنای مدرسه بر مبنای اختیارات نسبتاً قابل توجهی که در انتخاب روش، محتوا، تقویم آموزشی و نظارت بر عملکرد مدرسه دارد، برنامه‌های مدرسه را در چارچوب کلان مقررات آموزش و پرورش متناسب با نیاز و اقتضائات هر مدرسه تعیین و تصویب می‏‌کند.

مدرسه محوری و عملکرد شفاف مدارس

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت  اضافه کرد: در رویکرد مدرسه محوری، مدارس مختلف نمونه‏‌های متنوعی از روش، محتوا و برنامه را در اختیار دانش آموزان و اولیای آنها  قرار می‌دهند. در رویکرد مدرسه محوری، مشارکت دولت و مردم در مدیریت و اداره مدرسه در قالب هیئت امنا تحقق می‌یابد و فرایندهای نظارت و ارزیابی نیز هم از طرف اولیاء و از طرف دولت انجام می‌پذیرد. با استقرار رویکرد مدرسه‏‌محوری، امکانات،  برنامه‌ها و گزارش عملکرد، مدارس به طور شفاف در اختیار همه مردم قرار می‏‌گیرد و  دانش آموزان بر این مبنا نسبت به انتخاب مدرسه اقدام خواهند کرد.

بنیادی با بیان اینکه نکته قابل تأمل دیگر در تنوع مدارس، عدم تربیت و تخصیص نیروی تخصصی متناسب با اقتضائات هر یک از این مدارس است گفت نگاهی به توزیع مدارس استثنایی در نقاط مختلف کشور و میزان بهره‏‌مندی دانش آموزان کل کشور از امکانات خاص این مدارس نیز جای تأمل دارد.

به گزارش ایسنا، برای آگاهی بهتر از ناسازگاری وجود برخی مدارس یا عدالت آموزشی و تربیتی، مروری بر شرایط برخی مدارس خاص خواهیم داشت:

- مدارس تیزهوشان:

در حال حاضر 678 مدرسه سمپاد در سراسر کشور وجود دارد که از این تعداد 313 مدرسه "متوسطه اول" و 365 مدرسه "متوسطه دوم" هستند.

بنیادی در این باره توضیحاتی ارائه و اظهار کرد: عدم توازن و عدم تعادل در جذب تعداد دانش آموز در مدارس تیزهوشان به گونه‌ای است که برخی استان‌ها حدود سه درصد و در برخی استان‌های محروم مانند سیستان و بلوچستان حدود نیم درصد از دانش آموزان در مدارس تیزهوشان اشتغال به تحصیل دارند.

بر مبنای راهکار 21-3  سند تحول بنیادین آموزش و پرورش موظف است نسبت به «طراحی  و استقرار نظام جامع هدایت تحصیلی و استعدادیابی به منظور هدایت و مهارتهای مورد نیاز حال و آینده کشور متناسب با دانش‏‌آموزان به ‏سوی رشته ‏ها، حرف استعدادها، علاقه ‏مندی و تواناییهای آنان» اقدام کند. بر این مبنا  تدوین، تصویب و استقرار نظام استعداد یابی یکی از الزامات اساسی برای بهره‏ مندی کشور از استعدادهای سرشار دانش آموزان نخبه و از سوی دیگر فراهم کننده امکان دسترسی عادلانه دانش آموزان نخبه به فرصت و شکوفایی استعدادهای آنهاست.

محرومیت 60 درصد دانش‌آموزان کشور از امکانات مدارس تیزهوشان

وی افزود: افراد نخبه به عنوان کسانی که از ظرفیت و استعداد برتر در زمینه های مختلف برخوردار هستند، به عنوان یک سرمایه ارزشمند در هر کشوری مورد توجه هستند، اما نادیده گرفتن بخش قابل توجهی از دانش آموزان مستعد کشور و ایجاد مدارس مدارس تیزهوشان برای عده ای از آنان که صرفاً در پایتخت، مراکز استان و شهرستان های بزرگ قرار دارند دور از عدالت به نظر می آید.

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت  با بیان اینکه توزیع نامناسب مدارس تیزهوشان در سطح کشور و محرومیت بخش عمده‏‌ای از مناطق و شهرستان‌های کشور از این مدارس، چالش دیگری در بهره مندی کشور از استعدادهای درخشان کشور است اظهار کرد: ضعف و اشکالات اساسی طرح شهاب(شناسایی و هدایت استعداد های برتر) و اجرای ضعیف و ناقص آن سبب شده جمعیت قابل توجهی از برترین استعدادهای کشور حتی از حداقل امکانات آموزشی هم برخوردار نباشند.  

بنیادی با بیان اینکه بر مبنای نرم‏‌های تعریف شده، دو درصد دانش‌‏آموزان کشور دارای استعداد برتر و درخشان هستند گفت: بر مبنای آمار بیش از دو میلیون دانش آموز دوره متوسطه دوم در سال تحصیلی جاری، حداقل 40 هزار نفر در زمره استعدادهای برتر قرار دارند، اما از این تعداد فقط 15 هزار نفر در مدارس تیزهوشان اشتغال به تحصیل دارند.  جالب توجه این است که علاوه بر محرومیت بیشتر از 60 درصد از دانش آموزان مستعد کشور از امکانات مدارس تیزهوشان،   توزیع 15 هزار ظرفیت موجود نیز به گونه‏‌ای است که در استان سیستان و بلوچستان فقط نیم درصد دانش آموزان و در برخی استان‌ها حدود سه درصد دانش آموزان در مدارس تیزهوشان اشتغال به تحصیل دارند.

وی تاکید کرد: بدیهی است که  شرط اساسی برای پرورش استعداهای درخشان کشور، طراحی فرایندهای علمی برای شناخت استعدادهای برتر در همه زمنیه‏‌ها و در همه نقاط ایران اسلامی و فراهم آوردن امکانات عادلانه برای رشد و شکوفای آنها و بهره‏‌مندی کشور از استعدادهای آنان است. علیرغم تأکیدات سند تحول، علاوه بر این که تأسیس این مدارس ناقض عدالت است، قرنطینه کردن دانش آموزان مستعد کشور در این مدارس و ارائه دروسی که نهایتاً به کسب رتبه برتر در کنکور منجر می شود و محروم کردن مدارس دولتی کشور از وجود دانش آموزان تیزهوش و محرومیت آنها از محیط های اجتماعی از آسیب‌های این مدارس است.

- مدارس غیردولتی:

مدارس غیردولتی از سال ١٣6٧ و بر مبنای تصمیم‌گیری مجلس شورای اسلامی شکل گرفتند. بر اساس آمار ارایه شده در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 96،   تعداد مدارس غیرانتفاعی از ٢٠١ مدرسه از سال ١٣6٩ که در آن زمان 0.25 درصد از کل مدارس کشور را تشکیل می‌دادند در سال ٩5 به عدد ١٢ هزار و ٩55 مدرسه غیردولتی رسید و حالا این دسته از مدارس 12.22 درصد از کل مدرسه‌های کشورمان را دربرمی‌گیرند.

وجود 500 هزار صندلی خالی در مدارس غیردولتی و عملکرد غیراقتصادی آنها

این استاد دانشگاه و پژوهشگر عرصه تعلیم و تربیت با اشاره به اینکه مدارس غیردولتی با هدف کاستن از هزینه‌های دولت و توجه بیشتر به مدارس دولتی تأسیس شدند اظهار کرد: وجود 500 هزار صندلی خالی در مدارس غیردولتی نشانگر افزایش بدون برنامه تعداد این مدارس و عملکرد غیراقتصادی آنها در کشور است. افزایش مدارس غیردولتی در چند سال گذشته نه تنها بهبودی در شرایط مدارس دولتی ایجاد نکرده است، بلکه شاخص‌های بین‏‌المللی چون سهم آموزش و پرورش از بودجه دولت  و سهم آموزش و پرورش از تولید ناخالص داخلی نشانگر کاهش بودجه و روند نزولی تخصیص بودجه به مدارس دولتی است.

بنیادی ادامه داد: از سوی دیگر و بر مبنای اسناد بودجه‏‌ای کشور سهم مدارس غیردولتی از بودجه و تسهیلات دولتی هر سال رو به افزایش است. صرف نظر از آسیب‏‌ها یا مزایایی که موافقان و مخالفان توسعه این مدارس بر می‏‌شمرند، بررسی میزان اثرات مثبت یا احیاناً منفی افزایش تعداد این مدارس در بهبود شرایط مدارس دولتی کشور نیازمند یک پژوهش جامع است.

- مدارس قرآنی

 مدارس قرآنی به مدارسی اطلاق می شود که در آن دانش آموزان مستعد و علاقمند، علاوه بر برنامه رسمی و ساعات مقرر در جداول مواد درسی دوره‌ها و رشته‌های مختلف تحصیلی، حداکثر شش جلسه آموزشی در هفته، معارف، شایستگی‌ها و مهارت‌های تکمیلی قرآنی را فرا می‌گیرند. مدارس دولتی و غیر دولتی در تمام دوره‌های تحصیلی، با اولویت دوره ابتدایی، می‌توانند با رعایت مفاد این آیین نامه و بر اساس دستورالعمل وزارت آموزش و پرورش نسبت به راه اندازی مدارس قرآنی اقدام کنند. مجوز تاسیس این مدارس برابر ضوابط، به درخواست اداره کل آموزش و پرورش استان و موافقت معاونت پرورشی و فرهنگی صادر می‌شود.

به دانش آموزان این مدارس، علاوه بر مدرک تحصیلی رسمی، پس از کسب موفقیت در برنامه‌های مقرر، برابرضوابط، گواهینامه اعطا می‌شود. منابع انسانی شاغل در این مدارس، اعم از مدیر، معاون، مربیان، معلمان و سایر کارکنان علاوه بر ضوابط عمومی، متخلق به اخلاق قرآنی بوده و از حسن شهرت برخوردار هستند.

- مدارس عشایری

مدرسه‌ای که بیش از 50 درصد دانش آموزان آن را دانش آموزان عشایری تشکیل می‌دهد. اساسنامه مدارس عشایری در جلسه 908 شورای عالی آموزش و پرورش در سال 1393 به تصویب رسید. در مصوبه آمده است که اساسنامه مدارس عشایری با در نظر گرفتن شرایط خاص جامعه عشایری و به منظور بسط عدالت آموزشی و پرورشی برای دانش آموزان آنها، بر مبنای اسناد بالادستی به ویژه نقشه جامع علمی کشور و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تصویب می‌شود.

طبق آخرین آمارها، 6100 مدرسه با 12هزار و 105 کلاس درس در کشور میزبان 182 هزار دانش آموز عشایری هستند که 16 هزار معلم وظیفه تدریس به این دانش آموزان در مناطق محروم را برعهده دارند.

- مدارس‌ نمونه‌ دولتی‌

 مدارس نمونه دولتی به واحدهای آموزشی و پرورشی در دوره های راهنمایی تحصیلی و متوسطه اطلاق می‌شود که با گزینش دانش‌آموزان مستعد و بهره گرفتن از معلمان کارآمد و مجرب و تأمین امکانات مناسب، زمینه ارتقای آموزشی و پرورشی دانش آموزان را با اولویت مناطق کمتر برخوردار فراهم می آورد. اساسنامه مدارس نمونه دولتی در جلسه 847 شورای عالی آموزش و پرورش در سال  1390 و به منظور فراهم آوردن زمینه رشد فزونتر علمی و پرورشی دانش آموزان مستعد به ویژه دانش آموزانی که دسترسی کمتری به امکانات آموزشی و پرورشی مناسب دارند به تصویب رسید.

دانش آموزان مدارس نمونه دولتی از بین فارغ التحصیلان مستعد پایان دوره‌های ابتدایی و راهنمایی تحصیلی انتخاب می‌شوند. ملاک پذیرش دانش آموزان در این مدارس، امتیازات حاصل از ارزیابی‌های رسمی دوران تحصیل و نتیجه آزمون ورودی خواهد بود.

- مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی وابسته به دستگاه‌های دولتی و سایر نهادهای عمومی

اساسنامه این نوع از مدارس در جلسه 794 سال 1388 در شورای عالی آموزش و پرورش تصویب شد که در آن آمده است: در اجرای قانون تشکیل شوراهای آموزش و پرورش در استان‌ها و شهرستان‌ها و به منظور استفاده بهینه از مشارکت وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و سایر نهادهای عمومی، مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی وابسته به آن‌ها در دوره‌های تحصیلی پیش دبستانی، ابتدایی، راهنمایی تحصیلی، متوسطه (نظری، فنی و حرفه ای و کاردانش) و پیش دانشگاهی براساس قوانین و مقررات آموزش و پرورش تاسیس می‌شوند.

 وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، دستگاه‌ها و شرکت‌های دولتی، نهادهای عمومی، تعاونی و مؤسسات عام المنفعه که مجوز تأسیس مدرسه وابسته را از سازمان آموزش و پرورش استان دریافت می کنند، مؤسس نامیده می‌شوند.

-  مدارس هیئت امنایی

این مدارس طبق مصوبه جلسه 788 سال 1388 شورای عالی آموزش و پرورش تاسیس شدند. شورای عالی آموزش و پرورش در راستای کمک به اجرای ماده 13 قانون مدیریت خدمات کشوری و ماده 144 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی کشور، قانون تشکیل شوراهای آموزش و پرورش در استان‌ها و شهرستان‌ها، سیاست مدرسه محوری و به منظور ارتقای کیفیت برنامه‌های آموزشی و تربیتی تربیتی مدارس، توسعه مشارکت‌های مردمی و خیرین در احداث و اداره امور مدارس، تقویت نظام مدیریتی مالی و اجرایی مدارس مبتنی بر گسترش عدالت آموزشی و پیمان‌سپاری مدیریت مدارس آیین نامه توسعه مشارکت های مردمی به شیوه هیئت امنایی را تصویب کرد.

منابع مالی مدارس هیتت امنایی نیز شامل اعتبارات دولت در قالب سرانه، هدایا و کمک‌های مردمی داوطلبانه خارج از فصل ثبت نام در چارچوب مقررات ابلاغی، وجوهی که از طریق شورای آموزش و پرورش در اختیار مدرسه قرار می‌گیرد، وجوه حاصل از خدمات آموزشی و پرورشی فوق برنامه، هدایا و کمک‌های نقدی و غیر نقدی از سوی خیرین و سایر درآمدهای قانونی می‌شود.

- مدارس ماندگار

اساسنامه مدارس ماندگار مصوب جلسه 725 سال 1384 شورای عالی آموزش و پرورش است. شورای عالی آموزش و پرورش با الحاق مواردی به آیین نامه گسترش مشارکت‌های مردمی در مدارس مصوب هفتصد و ششمین جلسه شورای عالی در تاریخ 1383 برای استفاده در آن دسته از مدارسی که از قدمت تاریخی و سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در سطوح  ملی یا استانی برخوردار هستند و در این مصوبه مدارس ماندگار نامیده می‌شوند موافقت کرد.

این مدارس به پیشنهاد سازمان آموزش و پرورش استان و تایید شورای آموزش و پرورش استان و تصویب کمیسیون معین شورای عالی آموزش و پرورش انتخاب می‌شوند. این مدرسه دارای هیئت امنا است. مدیر اینگونه مدارس علاوه بر داشتن شرایط احراز مدیریت مدارس باید حداقل مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد و سابقه مدیریت موفق در سایت منطقه بوده و مدیر به پیشنهاد هیئت امنا و تایید رئیس سازمان آموزش و پرورش استان منصوب می‌شود.

- مدارس ورزش

اساسنامه مدارس ورزش در جلسه 724 سال 1384 شورای عالی آموزش و پرورش به تصویب رسید. مدارس ورزش، به منظور فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای استعدادیابی و تقویت مهارت‌های آن دسته از دانش‌آموزانی که توانایی‌های بالقوه ورزشی را دارا هستند و در راستای اجرای بند یک ماده 117 قانون برنامه چهارم توسعه کشور و الزامات مندرج در سند راهبردی نظام جامعه تربیت بدنی و ورزش کشور مبنی بر تقویت ورزش قهرمانی تاسیس می‌شوند.

مدارس ورزش در دوره‌های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه بر اساس مفاد این اساسنامه تاسیس می‌شوند. مدارس ورزشی به مدارس اطلاق می‌شود که در آن دانش آموزان مستعد و علاقه مند علاوه بر برنامه رسمی دوره‌های مختلف تحصیلی، مهارت‌های ورزشی را با رعایت مفاد این اساسنامه فرا می‌گیرند.

- مدارس‌ شبانه‌روزی‌

اساسنامه مدارس شبانه روزی در جلسه 634 شورای عالی آموزش و پرورش در سال 1378 به تصویب رسید. در اساسنامه مدارس شبانه روزی آمده است که به منظور توسعه امکانات آموزشی و پرورشی و ایجاد فرصت تحصیلی برای دانش‌آموزان روستاهای پراکنده و کم جمعیت و همچنین توسعه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در رشته‌هایی که نیاز به حضور مستمر و مداوم دانش آموز دارد مدارس شبانه روزی با رعایت مفاد این اساسنامه تاسیس می‌شود.

در مدارس شبانه روزی حضور دانش آموزان با برنامه‌های مشخص به صورت تمام وقت ( 24 ساعت در شبانه روز) خواهد بود.  مدارس شبانه روزی می‌توانند علاوه بر برنامه‌های مصوب تا سقف شش ساعت در هفته متناسب با نیازهای محلی کلاس‌های فوق برنامه اجرا کنند. برنامه هفتگی مدارس شبانه روزی به صورت پنج روز در هفته اجرا می‌شود و مدرسه روزهای پنجشنبه و جمعه تعطیل است تا دانش آموزان امکان زندگی نزد خانواده‌های خود را داشته باشند. همچنین برای ایاب و ذهاب دانش‌آموزان تسهیلات لازم فراهم می‌شود.

- مدارس‌ ایثارگران‌ (رزمندگان، جانبازان‌ وآزادگان)

در فصل اول اساسنامه مدارس ایثارگران که در جلسه 514 شورای عالی آموزش و پرورش در سال 1369 تصویب شد هدف از تأسیس این مدارس را اینگونه ذکر کرده است: از آنجا که لازم است برای رزمندگان و جانبازان و آزادگان عزیز نظام آموزشی خاصی به وجود آید که با مقتضیات عمومی ایثارگران تناسب بیشتری داشته، از انعطاف لازم برای انطباق با انواع توانایی‌ها و آمادگی‌های آن برخوردار باشد و امکان تقویت بنیه علمی آنان را برای ادامه تحصیل فراهم آورد مجتمع‌های آموزشی خاصی به نام مدارس ایثارگران طبق ضوابط مندرج در این اساسنامه تاسیس می‌شود.

مدارس ایثارگران شامل دوره راهنمایی، متوسطه نظری و فنی و حرفه‌ای در مراکز استان‌ها ایجاد و در سایر شهرستان‌ها نیز بنا بر مقدورات و امکانات آموزش و پرورش منطقه تشکیل می‌شود. برنامه‌های آموزشی مدارس برحسب برنامه‌های مصوبه هر پایه تحصیلی خواهد بود و هر درس ارزش و اعتبار مستقلی را داراست.

-مدارس شاهد

با شروع جنگ تحمیلی در سال 1359 و حضور روزافزون دانش آموزان درصحنه‌های دفاع از نظام مقدس جمهوری اسلامی که باعث ایجاد فاصله تحصیلی برای دانش آموزان رزمنده شد، وجود دغدغه‌های خاص مبنی بر عقب‌ماندگی از تحصیل به علت حضور در جبهه، آموزش‌وپرورش را بر این داشت تا ضمن اتخاذ تدابیری دغدغه تحصیل دانش آموزان رزمنده را کاهش دهد. در سال 1361 مجتمع‌های رزمندگان در جبهه و پشت جبهه تأسیس  شدند و دانش آموزان رزمنده که به جبهه اعزام می‌شدند در این مجتمع‌ها ادامه تحصیل می‌دادند؛ بدین ترتیب، در طول هشت سال دفاع مقدس تعداد 60 مجتمع رزمندگان در جبهه و 180 مجتمع رزمندگان در شهرهای پشت جبهه تشکیل شدند.

شرایط خاص فرزندان شهدا، مفقودین، اسرا و جانبازان و مسئولیت نظام در قبال آن موجب شد تا حضرت امام خمینی (ره) فرمان تاریخی و مهمی را در تاریخ 6 فروردین 1365 خطاب به سرپرست بنیاد شهید و امور ایثارگران «مبنی بر اهتمام رسیدگی مناسب به امور فرهنگی فرزندان شاهد» صادر کند. در مهرماه همان سال ارائه خدمات فرهنگی به دانش آموزان شاهد در قالب دو طرح نیمه‌متمرکز (مدارس شاهد) و طرح پراکنده (دانش آموزان شاهد سایر مدارس) شروع شد.

متعاقب فرمان مذکور و اساسنامه طرح شاهد مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، اداره کل امور شاهد وزارت آموزش‌وپرورش در سال 1369 تأسیس و این اداره مسئولیت برنامه‌ریزی و رسیدگی به امور آموزشی و پرورشی دانش آموزان شاهد را در راستای تکمیل برنامه‌های مصوب آموزش‌وپرورش در چارچوب دستورالعمل‌های مصوب ستاد مرکزی شاهد وزارت آموزش‌وپرورش عهده‌دار شد.

- مدارس فرهنگ

اساسنامه دبیرستان فرهنگ مصوب جلسه 714  سال 1383 شورای عالی آموزش و پرورش است که در آن به اهمیت رشته ادبیات و علوم انسانی و نقش ویژه آن در پرورش انسان‌های اندیشمند و خلاق تاکید شده است. شورای عالی آموزش و پرورش به منظور جذب دانش آموزان مستعد و علاقمند به تحصیل در رشته مذکور مقرر می‌دارد وزارت آموزش و پرورش متناسب با نیاز نسبت به تاسیس دبیرستان خاص در رشته ادبیات و علوم انسانی با عنوان دبیرستان فرهنگ اقدام کند. این دبیرستان‌ها در مناطق برخوردار مطابق آیین‌نامه گسترش مشارکت‌های مردمی در مدارس و رعایت  مقررات فعالیت خواهند کرد.

پذیرش دانش آموزان مستعد در این دبیرستان ها از بین قبول شدگان سال سوم راهنمایی تحصیلی که حداقل معدل 17 را دارا هستند بر اساس آزمون ورودی صورت می‌گیرد و ادامه تحصیل دانش‌آموزان در این دبیرستان‌ها منوط به کسب حداقل نمره 12 در هر ماده درسی و معدل سالانه 15 است. تاسیس این قبیل دبیرستان‌ها به صورت نمونه دولتی و غیردولتی تابع قوانین و ضوابط مربوط است.

- مدارس اتباع خارجی

آیین‌نامه تأسیس مدارس اتباع خارجی به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش در هفتصد و پنجاه و پنجمین جلسه اش رد سال 1386  رسیده است. مدارس مخصوص اتباع خارجی مدارسی هستند که براساس قرارداد یا موافقت‌نامه‌های فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران با سایر دول و یا براساس درخواست سفارتخانه‌های خارجی در ایران به عنوان موسس با موافقت وزارت امور خارجه و تصویب شورای عالی آموزش و پرورش به‌ شرط موافقت با عمل‌ متقابل تأسیس می‌شوند.

این مدارس مخصوص تعلیم و تربیت فرزندان اتباع کشور متقاضی بوده و مجاز به ثبت نام از فرزندان اتباع ایرانی و سایر کشورها نیستند. وزارت آموزش و پرورش مجاز است حداکثر تا مدت پنج سال در صورت درخواست کشورهایی که در ایران مدرسه ندارند و تحصیل دانش آموزان آنان در مجتمع بین‌المللی امکان‌پذیر نیست، با هماهنگی وزارت امور خارجه نسبت به صدور مجوز ثبت نام از آنها در این مدارس اقدام کند.

رعایت واجرای قوانین جمهوری اسلامی ایران و مصوبات شورای عالی و دستورالعمل‌های ابلاغ شده از سوی وزارت آموزش و پرورش در این مدارس الزامی است. نظارت بر فعالیت‌های مدارس اتباع خارجی از وظایف وزارت آموزش و پرورش است و وزارت مذکور در صورت صلاحدید می‌تواند به منظور نظارت بر حُسن اجرای امور نماینده‌ای را برای استقرار در هر یک از این مدارس تعیین و منصوب کند.

- مدارس بزرگسالان

مدارسی دولتی یا غیردولتی هستند که برنامه‌های درسی مصوب را به صورت حضوری یا غیرحضوری با تاکید بر فراگیری دروس از طریق دیداری، شنیداری و تشکیل کلاس‌های درس اجرا می‌کنند.

واحدهای آموزشی بزرگسالان به دو صورت مجتمع آموزشی (نظری، کاردانش، فنی وحرفه ای) و یا واحدهای آموزشی خاص هر یک از شاخه‌های  متوسطه بر اساس ضوابطی که از سوی معاونت آموزش متوسطه ابلاغ می‌شود تشکیل می شود. طبق آخرین آمارها بیش از 400 هزار دانش‌آموز در مدارس بزرگسالان مشغول به تحصیل‌اند.

به گزارش ایسنا، به نظر می‌رسد تنوع مدارس کشور نه تنها در راستای عدالت محوری نیست، بلکه با نادیده گرفتن بخش حداکثری جمعیت مشمول، این مدارس فقط در راستای تأمین شرایط بهینه تحصیل برای دانش آموزان مناطق برخودار و شهرهای پرجمعیت و مرکز استان‌ها هستند، شرایطی که با  ادامه آن شاهد افزایش گسست طبقاتی، کاهش انسجام ملی، مهاجرت و دیگر تبعات اقتصادی و اجتماعی آنها خواهیم بود. 

 در مجموع می توان گفت علیرغم ظاهر امر، تنوع مدارس در سبک اداره و آموزش بسیار محدود و نامتناسب با نیاز و اقتضائات دانش آموزان است و عنوان‌های متنوع بیشتر به سبک اداره و امتیازات متفاوتی که این مدارس در برخورداری از تسهیلات دولتی دارند، خلاصه شده است.