چکیده تحقیق
تحول یعنی فرایند ذوب شدن اندیشه‌ها، باورها و رفتارهای سنتی و تثبیت ارزش‌های نوین و استقرار نظامهای جدید. یعنی منطبق کردن سازمان‌ها با آخرین پدیده‌های روز. با توجه به اهمیت و شکل گیری زیرساختهای اصلی در عصر کنونی، یکی از عوامل اصلی پیشرفت و توسعه در کشورها، توسعه امر آموزش و پژوهش است. بنابراین، در زمره تغییر در ارکان پایه می‌بایست جایگاه حقیقی پژوهش در تمامی جوانب و ساختارهای آموزش و پرورش روشن و شفاف باشد. از این رو جهت اصلی مقاله را در خصوص بررسی نقش پژوهش در زیرساختهای اصلی تحول آموزش و پرورش معطوف داشته و نگاه عمیق به جوانب مختلف آن و تأثیرش در فعالیتهای کیفی آن ، هدف اصلی بوده است . در این مقاله با اشاره به ریشه‌ها و راهکارهای مناسب در راستای رفع مشکلها ی عملکردی و تنگناها می پردازد که می تواند زمینه پژوهش را در ایجاد تحول آموزش و پرورش پر رنگ تر کند و سعی شده است حداکثر مطالب کیفی در اختیار قرار دهد. تحول ازدیدگاه مقام معظم رهبری عبارت از:"ببینید ما چه می‌خواهیم؟ محصول و خروجى آموزش و پرورش را چه می‌خواهیم باشد؟ اول این را مشخص بکنیم؛ ترسیم بکنیم؛ بعد ببینیم که براى ساختن یک‌چنین موجودى، یک چنین مردى، زنى، جوانى، چه کارهاى مهم و اساسى، چه تعالیمِ لازم، در خلال چه برنامهى آموزشى باید داده شود، تا این موجود پرورش پیدا کند. آن وقت آدم‌هاى کارآمدمان بنشینند آن نظام را تعریف و تدوین کنند و با شجاعت لازم وارد میدان شوند و تشکیلات آموزش و پرورش را بر طبق آن نظام تعریف کنند و تحقق ببخشند. این، میشود تحول حقیقى و بنیانى."
بیانات در دیدار جمعی از معلمان، پرستاران و کارگران 9/2/1388
کلمات کلیدی: آموزش و پرورش - تحول – پژوهش-دیدگاه رهبری
مقدمه
نظام تربیتی کشور ما نیز چون به لحاظ ساختار و ماهیت به تبع نهادهای تربیتی مغرب زمین نضج زد و متولد شد،به ابعاد مختلف و با افت و خیزهایی تلاش نموده حوزه های علمی خود را با زمینه ای علمی آشتی دهد.در دوره قاجاریه میرزا حسن رشدیه ضمن تدریس به روش سنتی متوجه شد که آن روش برای یادگیری و آموزش مناسب نیست،در نتیجه در اندیشه تغییر آن روش تلاش نمود و سر انجام روش نو تدریس را نخست خود یاد گرفت،پس در سراسر ایران گسترش داد. به دنبال ایشان کسان دیگری چون باغچه بان و دیگران براساس تجربه های علمی شان در کلاس درس روشهای تدریس را تکامل بخشیدند که این روند همچنان ادامه دارد. در شوروی سابق ماکارنکو به تجربه علمی در کلاس های درس دریافت که چگونه می توان همه فرزندان کشور را، بویژه فرو دست زادگان و درماندگان و بزهکاران را به روش منطقی و انسانی آموزش دادو همین تجربه های علمی وی بود که برای کشور شوروی و بسیاری از کشورهای دیگر به عنوان الگوی آموزشی قرار گرفت.
“خداوند هیچ قومی را دگرگون نمی سازد، مگر آنکه آنان در خود تغییری بدهند.” (قرآن کریم، سوره رعد، آیه 11) تغییر، خلاقیت و نوآوری همواره ناگهانی و بدون هرگونه سابقه ای اتفاق نمی افتد، بلکه در اغلب موارد جهت گیری های اصلاحی به تدریج موجب تغییر و تحول در فعالیت، محصول و فرایند یا ابزار تولید می شود و در نهایت به تبلور خلاقیت و نوآوری می انجامد. اما گاه در مسیر تتبع و تحقیق در یک زمینه انسان به نوآوری هایی دست می یابد که بدون برنامه قبلی و به صورت کاملااتفاقی بوده است، در این زمینه آنچه می تواند اصلاح و بهبود امور راجهت و سرعت بخشد و به خلاقیت و نوآوری بینجامد، چگونگی مدیریت بر تحقیق و خلاقیت و نوآوری است.
بیان مسئله
سهم نهاد تعلیم و تربیت در حیات فردی و اجتماعی غیر قابل انکار است. به همین دلیل اندیشمندان از نهاد تربیتی بعنوان مدار توسعه یاد نموده و بر نقش آموزش و پرورش تأکید دارند قطعاً هیچ نهاد تربیتی موفق به این نقش کارا نیست. جزءاینکه سیاستگذاران،تصمیم گیران،مدیران ارشد اجرایی و…با رویکردی محققانه به پدیده تعلیم و تربیت بنگرند. بدیهی است رویکردی محققانه به اجزای تعلیم و تربیت می تواند موجبات توسعه همه جانبه آنرا فراهم آورد. (حسن پور،1377)
یکی از شروط لازم برای تحقق هدفهای نظام تعلیم و تربیت ،دخالت دادن معلمان در شناخت مشکلات و ارائه روشهای فعال می باشد که در جهت رفع موانع بطور آگاهانه قدم بردارند.به درستی گفته اند نخست پژوهش،سپس برنامه ریزی و اقدام. ازآنجا که موضوع تربیت و و خود تربیت کنندگان همواره در تغییر و دگرگونی اند،جامعه و محیط تربیت نیز پیوسته در تحول است،برای برنامه ریزی و بهسازی فرایند تعلیم و تربیت،پژوهش بیش از هر زمان دیگر اهمیت پیدا می کند.
در رویکردی معلم مستقیم و متفکرانه وارد چرخش پژوهش می شود و عمل آموزشی خود را و با یاری همکاران خود مورد پژوهش قرار می دهد. در چنین رویکردی ضمن مفید واقع شدن یافته ها که برخواسته از مسائل مستقیم و فوری و ضروری معلمان است. خود معلم بالنده و رشد می یابد و بینش و اندیشه علمی در بدنه آموزش و پرورش زنده و فعال می شود.(تحول آموزش و پرورش با پژوهش بوجود می آید و پژوهش تعلیم و تربیت را کیفی می نماید.)پژوهشی واقعی می باشد که در راستای احساس نیاز تعلیم و تربیت باشد و موجب افزایش بار علمی جامعه شود و در غیر این صورت پژوهش حکم فرزندی را دارد که ارث پدری را خرج می کند و چیزی به آن نمی افزاید و این عامل شرمندگی است ( اصولاً پژوهش روش یاددهی و یادگیری است).
امروزه حل مشکلات آموزشی به عنوان محصول نهایی پژوهش در عرصه تعلیم و تربیت در نظر گرفته می شود این مسئله از این جهت مهم است که پژوهش فرایندی است که به شدت از ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه آموزشی که پژوهشگر درآن قرار دارد تأثیر می پذیرد. این مسئله به خصوص در گستره پژوهش های نهادهای انسانی و اجتماعی اهمیت فراوانی دارد.و دیگر اطلاع رسانی به عنوان یکی از ارکان اصلی پیشرفت و توسعه می تواند نقش بسیار حیاتی در بهبود وضعیت پژوهش به عنوان تنها راه حل مسأله و مشکلات در آموزش و پرورش ایفا کند آنچه در این فرایند برای ما مهم جلوه می کند عملکردی است که مراکز پژوهشی در این گستره خواهند داشت.
گسترش فن آوری و اطلاعات و ارتباطات امکان استفاده بهینه از دانش سازمان یافته را به پژوهشگران و مراکز تعلیم و تربیت می دهد.در حقیقت پژوهش در آموزش و پرورش کشور در جهت مطالعه مسائل و مشکلات آموزشی و حل آنها بوجود آمده است و بیش از یک دهه از عمل آن نیز سپری گردیده است.برای تعیین جایگاه پژوهش در ایجاد تحول آموزش و پرورش و مشکلات آن و راه حل مناسب برای آن باید به سوالات زیر پاسخ دهیم:
1- ویژگیهای پژوهش درتحول آموزش و پرورش ما چیست؟2- دشواریهای پژوهش در آموزش و پرورش چه مسائلی می باشند؟3- ضعف های عمده ی تحقیقاتی در آموزش وپرورش ما چیست؟4- عوامل موثر در توسعه ی فرهنگ پژوهش در مدارس کدامند؟5-راهکارهای نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری چگونه بیان شده اند؟
اهمیت تحقیق
از بارزترین خصوصیات عصر حاضر می‌توان به تغییرات و تحولات شگرف و مداوم درطرز تفکر، ایدئولوژی، ارزش‌های اجتماعی، روشهای انجام کار و بسیاری از پدیده‌های دیگر زندگی، اشاره کرد. به همین سبب امروز ه نظام آموزشی ما با جو سازمانی پرابهام، پویا و در حال تحول روبه‌رو هستند.
این مقاله در پی بیان ضرورت و اهمیت تحول در آموزش و پرورش است. در این راستا از بیانات ارزشمند رهبر معظم انقلاب که برخاسته از نگرش و انتظارات و مطالعات ایشان است و مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش و نگاه صاحب‌نظران به این موضوع، بهره‌برداری شده است.
اهداف تحقیق
هدف کلی
· " بررسی تحول در آموزش و پرورش با تکیه برابعاد و اهداف آن در بخش پژوهش واز دیدگاه مقام معظم رهبری"
هدف جزئی
· بررسی ویژگیهای پژوهش درتحول آموزش و پرورش
· بررسی دشواریهای پژوهش در آموزش و پرورش
· بررسی ضعف های عمده ی تحقیقاتی در آموزش وپرورش
· بررسی عوامل موثر در توسعه ی فرهنگ پژوهش در مدارس
· بررسی راهکارهای نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری
سوالات ویژه تحقیق
1. ویژگیهای پژوهش درتحول آموزش و پرورش ما چیست؟
2. دشواریهای پژوهش در آموزش و پرورش چه مسائلی می باشند؟
3. ضعف های عمده ی تحقیقاتی در آموزش وپرورش ما چیست؟
4. عوامل موثر در توسعه ی فرهنگ پژوهش در مدارس کدامند؟
5. راهکارهای نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری چگونه بیان شده اند؟
تعریف اصطلاحات
1-تحول: تحول یعنی فرایند ذوب شدن اندیشه‌ها، باورها و رفتارهای سنتی و تثبیت ارزش‌های نوین و استقرار نظامهای جدید. یعنی منطبق کردن سازمان‌ها با آخرین پدیده‌های روز. در فرآیند تغییر، باورها، اندیشه ها و عادت های کهنه و فرسوده به دور ریخته می شوند، و به جای آن ها اندیشه های جدید، باورهای نو، تکنولوژی تازه، ارزش های نوین و نظام های جدید شکلمی گیرند. http://jalilkhani.blogfa.com/cat-5.aspx
2-تحقیق: تحقیق در لغت به معنای رسیدگی، بررسی، بازجویی، وارسی واقعیت، راست و درست کردن و به حقیقت امری رسیدگی کردن می‌باشد. تعریف تحقیق از نظر روش شناسی امر مشکلی است و تعریف روشنی برای آن نمی‌توان ارائه کرد و بین صاحب نظران در این مورد اختلاف است.با این وجود می‌توان گفت که تحقیق روندی رسمی‌تر، منظم‌تر و قوسی‌تر از روش علمی است و با ساختار منظم‌تری از کنکاش توام است که منجر به ثبت مراحل و گزارش نتایج و دستاوردها میشود، تحقیق مرحله تخصصی‌تر از روش شناسی علمی است. (دلاور،1382،ص32)
پیشینه ی تحقیق
«گزیده‌ی بیانات مقام معظم رهبری درباره‌ی تحول درآموزش و پرورش»
کانون انسان‌سازی
"اگر کشورى بخواهد به عزت مادى، به سعادت معنوى، به سیطره‌ى سیاسى، به پیشروى علمى، به آبادانى زندگى دنیا، به هر آرزویى، بخواهد دست پیدا کند، باید به آموزش و پرورش به‌عنوان یک کار بنیادى، مقدماتىِ لازم بپردازد؛ چرا؟ چون همهى این کارها به نیروى انسانى احتیاج دارد. نیروى انسانى هم عمدتاً در آموزش و پرورش شکل می‌گیرد و صورت می‌بندد؛ به‌طورى که اگر آموزش و پرورش ما، که تقریباً دوازده سال از بهترین فصل عمر یک انسان را در اختیار دارد، به شکل مطلوبى کار کند، باعث میشود که جوانى که در اینجا ساخته شده و قالبگیرى شده و صورتبندى شده، دیگر کمتر احتمال تغییر بنیانى در حوادث آینده در او برود. اگر آن جوان شکلِ خوبى گرفت، به همین شکل کمابیش زندگى را ادامه خواهد داد. پس آموزش و پرورش کانون اصلىِ ساختن و پرورش دادن و تولیدِ آن عاملِ اساسى است؛ که چیست؟ انسان است؛ انسان کارآمد، نیروى انسانى."
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار وزیر،معاونان و مدیران آموزش وپرورش 3/5/1385
معلم، محور حرکت جامعه
"محیط جامعه، باید محیط آموزش، یادگرفتن و یاد دادن باشد. البته درکنار آموزش، پرورش و تربیت و تهذیب اخلاقى و تزکیه است. اگر ما آموزش را درست انجام دهیم، تزکیه هم در خلال آن هست. اینجاست که معلّمین باید بفهمند نقش‌شان چیست. در جامعهاى که بر محور آموزش مىچرخد، معلّم کجاست؟ مرکز آن دایره و محور آن حرکت. در هر کلاسى که هستید، در هر محیطى که هستید اگر در دانشگاه هستید و طرف حساب شما دانشجویان دورههاى عالى هستند، یا در دبیرستان، یا حتّى در دبستان هستید، یا در کودکستان؛ اگر درحوزه هستید، در محیط تعلیم و تربیت جدید هستید؛ هرجا هستید معلّم محور حرکت جامعه است؛ معلّم معیار کار درست درجامعه است و باید یاد بدهد. این مهم است. این مهم است که یک نفر چنین نقش برجسته و بارزى را در اداره کشورش و پیشرفت دنیاى محیط خود ایفا کند."
بیانات در دیدار با کارگران و معلمان 9/2/1371
شاگردی بس است!
"ما از یاد گرفتن از غربىها و غیرغربىها و بیگانهها خجالت نمی‌کشیم، امتناع نمی‌کنیم. اینى که ما یک روش ادارى را، یک روش آموزشى را، یک دانش را، یک اختراع را از کشورهاى دیگر یاد بگیریم، هیچ خجالت نمی‌کشیم، کوتاه هم نمىآییم، دنبالش هم می‌رویم؛ شاگردى می‌کنیم. منتها دو نکته اینجا وجود دارد در کنارِ این شاگردى کردن، که این دو نکته را متأسفانه در دوران استحالهى فرهنگى - یعنى دوران پهلوى، که دوران پهلوى، دوران استحالهى فرهنگى کشور ماست- رعایت نکردند. چشم‌شان را بستند، آغوش‌شان را باز کردند؛ هرکس آمد، هر چه دادند، اینها گرفتند. یکى از این دو نکته این است که ما آنچه را که می‌گیریم، ارزیابى کنیم، ببینیم به درد ما می‌خورد یا نه. اگر صددرصد به درد ما می‌خورد، صددرصد قبول کنیم؛ اگر صددرصد به درد ما نمی‌خورد و مضر است، صددرصد رد می‌کنیم. اگر بین این دوتاست، به همان اندازهاى که به درد می‌خورد، قبول کنیم، مابقىاش را رد کنیم... نکتهى دوم این‌که بالأخره این ماجراى "شاگرد، استادى" تا ابد نباید طول بکشد. بله، ما حاضریم شاگردى کنیم پیش کسى که بلد است آن چیزى را که ما بلد نیستیم؛ اما دیگر تا ابد که نباید انسان شاگرد بماند. ما باید خودمان استاد بشویم."
بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار معلمان استان فارس 12/2/1387
تا چه تصویرم کنند...
"ما می‌خواهیم آن کسى که از آموزش و پروش خارج میشود بعد از سیزده سال - حالا که پیش‌دبستانى هم هست، میشود سیزده سال- انسانى باشد با برجستگی‌هاى اخلاقى، برجستگی‌هاى فکرى و مغزى، و با تدین؛ یک‌چنین انسانى می‌خواهیم. از نظر اخلاقى: انسانى باشد شجاع، خوشخو، خیرخواه، خوشبین، امیدوار، بلندهمت، مثبت در قضاوت‌ها و سایر خصوصیات اخلاقىاى که براى یک انسانِ مطلوب شما در نظر می‌گیرید. از لحاظ خصوصیات فکرى: خلّاق، پرسش‌گر، اهل فکر، اهل نوآورى، مایل به ورود در میدان‌هاى بسیار وسیعِ نادانستنی‌هاى بشر براى کشف دانستنی‌ها و افکندن نور علم به وادى مجهولات، و صاحب فکر. از جنبهى رفتارى: آدم منضبط، قانونشناس. ما چنین موجودى می‌خواهیم. آیا میشود چنین موجودى را تربیت کرد؟ البته؛ البته که میشود. درست است که انسان‌ها یکسان نیستند؛ درست است که ژن‌هاى گوناگون و مؤثرات گوناگون خلقتى، آدم‌ها را با اختلافاتى به وجود مىآورد؛ اما به‌طور معمول و عام، همهى انسان‌ها نقش‌پذیرند. گفت:
من که لوحى سادهام، هر نقش را آمادهام دست نقاشان قدرت تا چه تصویرم کنند"
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار وزیر، معاونان و مدیران آموزش و پرورش 3/5/1385
بیماری حافظه‌محوری
"شیوهى سازماندهى آموزش پرورش هم از لحاظ قالب، هم از لحاظ محتوا یک شیوهى تقلیدى محض است. این درست نیست. ما باید نگاه کنیم ببینیم چه لازم داریم، این شیوهاى که هست، کجایش معیوب است. این شیوه عیوبى دارد که یکى از عیب‌هایش همین حافظهمحورى است به‌جاى فکرمحورى. آموزش و پرورش ما حافظهمحور است. بچهها باید همین‌طور دائم محفوظات درست کنند."
بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار معلمان استان فارس 12/2/1387
ساختن، پرورش است
"عدهاى بر اثر بىتوجهى به نظام پرورش، آن بنائى را که اول انقلاب گذاشته شده بود، از مجموعهى آموزش و پرورش کنار زدند، به‌تدریج کمرنگ کردند و تقریباً میشود گفت حذف کردند. شما حالا به این مسئله معتقدید. این را اجرایى کنید؛ عملیاتى کنید. پرورش اگر از آموزش مهم‌تر نباشد، کمتر نیست. آن لوح سفید و آمادهاى که ذهن کودک ما و دانشآموز ماست، فقط با خط‌خط کردن و عدد و رقم روى او نوشتن، درست نمی‌شود؛ ساختن لازم دارد. این ساختن، پرورش است. باید به مسئلهى پرورش و جریان پرورش - به هر شکلى که آن را بتوانند انجام بدهند؛ در مورد شکلش ما اظهارنظرى نمی‌کنیم - اهمیت داده شود؛ در کتاب درسى، در انتخاب معلم، در تربیت معلم، در خود سازماندهى."
بیانات در دیدار جمعی از معلمان، پرستاران و کارگران 9/2/1388
کتابی که مظلوم است
"ما با این سیاست‌مداران، نخبگان سیاسى و نخبگان فرهنگى و روشنفکرى کشورهاى عرب از سال‌هاى متمادى قبل تا امروز ارتباط داشتهایم. اینها در اظهارات و حرف‌هایشان از آیات قرآن استفاده مىکنند؛ مثلاً ما در حرفهای‌مان چطور از شعر سعدى استفاده مىکنیم؛ همهى مردم "توانا بود هر که دانا بود" را مىدانند، از اشعار سعدى و حافظ در محاورات خودمان، در سیاست، مسائل گوناگون و اظهارنظرهاى روشنفکرى استفاده مىکنیم؛ آنها از قرآن همین‌طور استفاده مىکنند؛ ولى ما استفاده نمىکنیم. علت این است که در دورانى طولانى، قرآن در آموزش و پرورش ما، بهخصوص در آن سنین یادگیرى مهجور بوده یا اصلاً وجود نداشته است. آن قدیم - زمان کودکى ما- یک چیزهاى مختصرى بود و بعد به تدریج همین‌طور کمرنگ شد و بالأخره حذف شد. بعد از پیروزى انقلاب، توقع این بود که یک کارِ کارستانى انجام بگیرد. کارهایى هم شده است، لیکن جاى حضور قرآن در دورههاى گوناگون - چه دبستان، چه دبیرستان و چه راهنمایى- واقعاً خالى است. باید فکر بشود."
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار معلمان سراسر کشور 12/2/1385
حتی یک استعداد!
"در محیط آموزش و پرورش باید کارى بشود که حتى یک استعداد، از میان این میلیون‌ها نوجوان و جوان ایرانى هدر نرود. یعنى تا این حدّى که تعلیمات متوسّطه ماست - این دوازده سالى که درس مىخوانند- هر کسى که درس مىخواند، استعدادش هدر نرود. حالا بعد از آن ممکن است بعضى به دانشگاه بروند، بعضى به رشتههاى فنّى بروند؛ عیبى هم ندارد و همهاش هم خوب است؛ اما در این مدت باید همه‌ی استعداد شکوفا شود."
بیانات در دیدار با کارگران و معلمان 10/2/1376
عدالت‌محوری
"نگاهِ غیر عدالتمحور، این است که ما در کشور مدارس پیشرفتهى مجهز به بهترین تجهیزات در یک جاهایى، و مدارس محرومِ کپرى یا شبیه کپرى در یک مناطق دیگر داشته باشیم؛ معلم ممتاز برجسته براى تعدادى از مدارس، و معلمان خسته یا کمسواد براى تعداد دیگرى از مدارس داشته باشیم. این درست ضد نگاه عدالتمحور است. نتیجه چه خواهد شد؟ نتیجه این‌که: جمعى از کودکان امروزِ ما بدون هیچ دلیلى (جز این‌که یا پول دارند یا در یک منطقهى برخوردار زندگى مىکنند) از عالىترین تحصیلات برخوردار خواهند شد و یک عدهى دیگر در سطوح بسیار پایینى خواهند ماند، پیش نخواهند رفت و استعدادهایشان رشد نخواهد کرد. البته عدالت به معناى این نیست که ما با همهى استعدادها با یک شیوه برخورد کنیم؛ نه، استعدادها بالأخره مختلف است؛ نباید بگذاریم استعدادى ضایع بشود و براى پرورش استعدادها بایستى تدبیر بیندیشیم؛ در این تردیدى نیست. اما ملاک، باید استعدادها باشد، لاغیر. عدالت، این است."
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار معلمان سراسر کشور 12/2/1385
نظام آموزش کهنه!
"در مسئلهى آموزش و پرورش آنچه که من بر او تأکید و اصرار می‌کنم، در درجهى اول عبارت است از طرح تحول در نظام آموزش و پرورش... نظام آموزش و پرورش ما یک نظام تقلیدى و کهنه است؛ دو تا خصوصیت بد در او هست. اولاً، از روز اولى که نظام آموزش و پرورش را در دوران سیاه پهلوى و اندکى پیش از آن بر کشور حاکم کردند، نیازها و سنت‌هاى کشور را در نظر نگرفتند. پایه، سنت‌هاى کشور باید باشد، از تجربیات دیگران هم باید حداکثرِ استفاده بشود. نه این‌که ما بیاییم الگویى را که در فلان کشور غربى با اقتضائات خودش - با همهى خطاهائى که ممکن است داشته باشد- به کار گرفته شده، او را عیناً اینجا بیاوریم. متأسفانه این کار را کردند. تقلیدى محض بود؛ این یک. دوم این‌که همان هم کهنه است. خودِ آن کسانى که یک روزى مرجع تقلید مسؤولان وابستهى کشورِ ما قرار گرفتند، امروز از این روش‌ها عبور کردهاند و روش‌هاى تازهترى را آوردهاند؛ اما ما چسبیدهایم به همان روش‌هاى قدیم! تحول لازم است."
تحول
"ببینید ما چه می‌خواهیم؟ محصول و خروجى آموزش و پرورش را چه می‌خواهیم باشد؟ اول این را مشخص بکنیم؛ ترسیم بکنیم؛ بعد ببینیم که براى ساختن یک‌چنین موجودى، یک چنین مردى، زنى، جوانى، چه کارهاى مهم و اساسى، چه تعالیمِ لازم، در خلال چه برنامهى آموزشى باید داده شود، تا این موجود پرورش پیدا کند. آن وقت آدم‌هاى کارآمدمان بنشینند آن نظام را تعریف و تدوین کنند و با شجاعت لازم وارد میدان شوند و تشکیلات آموزش و پرورش را بر طبق آن نظام تعریف کنند و تحقق ببخشند. این، میشود تحول حقیقى و بنیانى".
بیانات در دیدار جمعی از معلمان، پرستاران و کارگران 9/2/1388
تحلیل وتفسیر سوالات اصلی تحقیق
1- ویژگیهای پژوهش در ایجاد تحول درآموزش و پرورش ما چیست؟
ویژگیهایی از تحول در آموزش و پرورش که ایجاب می نماید تا به پژوهش بذل توجه فراوان شود:
1- گستردگی در نظام آموزشی
آموزش و پرورش فراگیرترین نهاد اجتماعی است. به طوریکه ارتباط والدین دانش آموزان را در آن مورد توجه قرار دهیم. خواهیم دید که هیچ نهاد دیگری چنین وسعت پوششی در سطح جامعه ندارد، چنین وسعت پوششی مسئولیت بزرگی را برای نظام آموزشی فراهم ساخته است که با مراقبت فراوان قابل انجام است.
2- هزینه بالا در نظام آموزشی
آموزش و پرورش به تناسب بزرگی خدمات خود، بخش بزرگی از اعتبارات دولتی را نیز به خود اختصاص داده و با این وجود، همچنان نیازمند منابع مالی بیشتر است.علاوه براین، آموزش و پرورش با محدودیت های مالی و نیازهای فزاینده آموزشی و تقاضا برای ارتقای وضع کمی و کیفی در جامعه نیز روبرو است .
3- بحران در آموزش و پرورش
بسیاری از کشور های جهان، نظامهای آموزشی درآموزش و پرورش را در انجام وظایف مربوطه ناتوان قلمداد می کند. در طی دهه های اخیر انتقاد بر نظامهای آموزشی از چنان شدتی برخوردار شد که برخی آن را به بحران جهانی در تعلیم و تربیت تعبیرنموده اند. ضعف نظامهای آموزشی در تأمین انتظارات جامعه از آنها را دلیل این بحران ذکر شده است.وازی می گوید: نظام به اصطلاح آموزشی رسمی در اکثر کشورها، نه بدرد جوامع امروز می خورد و نه بدرد آینده این نظام. از واقعیتها به کنار مانده و حالت قدرتگرا، تک بعدی، متمرکز و ایستا به خودگرفته است. در صورتیکه روند جدید آموزش و پرورش در راستای دموکراسی، مشارکت مردم، گوناگونی، عدم تمرکز و پویایی قرار دارد. اگر چنین نظامی را بازسازی نکنند، تضاد و تعارض روز افزون خواهد شد و به انواع بحرانها خواهد انجامید.
4- دشواری در آموزش و پرورش
انسان پیچیده ترین مخلوق روی کره زمین است و آموزش و پرورش با پیچیده ترین بخش این مخلوق، یعنی با ذهن و اندیشه آن سروکار دارد. آموزش و پرورش، موظف است بر حسب وظایف خود جامعه را رشد اخلاقی دهد. زمینه ایجاد و گسترش عدالت اجتماعی را فراهم سازد، دانش موجود را منتقل نماید و زمینه افزایش آن و هم آفرینش دانش های جدید را مهیا نماید.
5- مشکلات آموزش و پرورش
افت تحصیلی، ترک تحصیل، کمبود منابع مالی در مقابل نیازهای رو به افزون و افت انگیزش در دانش آموزان و کارکنان، از جمله مشکلات آشکار در نظامهای آموزشی است.
6- تأثیرات پایدار در آموزش و پرورش
نتیجه حضور افراد در مراکز آموزشی و تحصیل در دوره های مختلف در تمام مراحل زندگی منشأ اثر می شود. به عبارتی، محصول آموزش و پرورش، حضوری پایدار و مستمر در جامعه دارد.
7- فرایند دیر بازده در آموزش و پرورش
در کشور ما، حدود 12 سال زمان نیاز هست تا آموزش و پرورش فرایند خود را در خصوص پرورش دانش آموز کامل کند. بنابراین در طی این دوره مراقبت زیادی لازم است تا فرایند پیش بینی شده در طی مسیر از اهداف انحراف پیدا نکند. در اینجا لزوم نوع شیوه های مطمئن در انجام صحیح فرایند آموزش پرورش لازم بنظر می رسد.
8- اهمیت ویژه در آموزش و پرورش
آموزش و پرورش دارای ظرفیت بزرگی برای تحقق اهداف اساسی جوامع می باشد (زیر بنای رشد و توسعه) در اساس پرورش سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، دینی و اعتقادی، همه با آموزش و پرورش شکل نهادینه و پایدار می یابند. حتی رشد و توسعه اقتصادی در مرحله اول در گرو آموزش و پرورش کار آمد می باشد.
9- انتظارات بالا از آموزش و پرورش
در حال حاضر نگرش در بسیاری از خانواده ها حاکم است که صرف ورود فرزندانشان را به مدارس عامل ضمین سعادت آنها می دانند و انتظار دارند که آموزش و پرورش نیز چنین زمینه ای برای آنها آماده کند.
10- تغییرهای مختلف در آموزش و پرورش و روشهای آن
برخی معلم را مظهر یک انسان کامل می دانند که دانش آموز باید از او تبعیت کند بنابراین فرض محدودیتهایی را نیز برای دانش آموزان در نظر می گیرند برخی دیگر، به آزادی کامل دانش آموز اعتقاد دارند و معلم را تابع نیازهای آن می دانند. اصولاً نظر مناسب تر کدام است؟ (ساکی،1380)
11- دشواری در ارزشیابی فرایند تعلیم و تربیت
تأثیر متغیرهای متعدد در فرایند آموزش و پرورش و نبود معیارهای مشخص برای کنترل اثرات این متغیرها، ارزشیابی را دشوار ساخته است. دربخش ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، این دشواری کاملاً محسوس است. بخش ارزشیابی کارکنان آموزش نیز هنوز از محکمی و استواری لازم برخوردار نشده است. بر پایه ویژگیهای نامبرده که در اینجا به صورت اجمالی بیان گردید و سایر ویژگیهایی که می توان بر اینها افزود. اداره مطلوب سازمانهای آموزشی و ایجاد تحول در آنها صرفاً با انجام فعالیتهایی میسر است که بصورت نسبتاً دقیق و منظم و در پرتو فعالیتهای علمی و پژوهشی تدارک گردند.
2- دشواریهای پژوهش در آموزش و پرورش چه مسائلی می باشند؟
ولی ارزیابی های موجود نشان می دهند که برای رسیدن به اهداف پژوهشی آموزش و پرورش هنوز با دشواریهایی در این زمینه روبه رو هستیم که شامل:
1- ماهیت آموزش و پرورش و ماهیت پژوهش:
کار در هر بخش از آموزش و پرورش دشوار است. معلمی حرفه ای است، مدیریت آموزشی با موقعیتهایی بسیار مبهم روبه رو است تربیت معلم با مسأله مبهم روبرو است و مشکل تر از همه، پژوهشی است که در این حوزه عمل می کند. بنابراین، بخشی از دشواری کار پژوهشگران آموزشی به طور طبیعی، ناشی از ماهیت زمینه ای است که در آن کار می کند و برای کاستن اثرات سوء آن، لزوماً باید به تقویت مهارتهای مورد نیاز پرداخته شود.
2- پژوهش خود نیز فرایندی دشوار است. مسائل اداری و اجرایی:
سازمان و تشکیلات پژوهش در حوزه آموزش و پرورش با مشکلات اجرایی و ساختاری روبه رو است. ساختار پیش بینی شده پاسخگوی افزایش تقاضای کیفیت برای انجام پژوهش و در نتیجه دشواریهای اجرایی موجب معظل ماندن بخشی از ظرفیت موجود، کندی و گاهی ضعف در انجام فعالیتهای پژوهشی می شود. این دشواریها هر چند در مقایسه با سالهای ابتدایی به طور محسوسی کاهش یافته اند. ولی همچنان فعالیتهای موجود را متأثر از خود می سازند.
3- ضعف در فرهنگ پژوهش:
پژوهش و فعالیتهای مربوط به آن، زمانی از کارآمدی لازم برخوردار خواهند بود که فرهنگ موجود به طور عملی از آن حمایت کند نگرش افراد نسبت به پژوهش متفاوت است.
4- نیروی انسانی حرفه ای:
آموزش و پرورش علی رغم دسترسی به تعداد بیش از ده ها هزار نیروی کارشناسی ارشد و رشته های مختلف همچنان با کمبود نیروی حرفه ای برای انجام فعالیتهای پژوهشی روبرو است.
مشکلات عملکردی در فرایند پژوهشی بطور مستقیم تحت تأثیر دشواریهای نامبرده فوق قرار دارند و موجبات ضعف در فرایند پژوهش در آموزش و پرورش که در ذیل آمده می شود.
3- ضعف های عمده ی تحقیقاتی در آموزش وپرورش ما چیست؟
1- انتخاب اولویت های پژوهشی:
پژوهش در آموزش و پرورش بر مبنای تعریف کلی ناظر بر مطالعه و بررسی مسائل و مشکلات در آموزش و پرورش است. در بررسی اولویت های پژوهشی به نشر می رسد، هنوز هم شتاب زدگی و شعار زدگی بر فرایند انتخاب آنها حاکمیت دارد. نامناسب بودن اولویت پژوهشی برابر با خطا در نشانه گیری مسأله است که نتیجه آن علیرغم انجام یک فعالیت است حضور مسأله در عرصه فعالیتهای آموزشی است. از اینرو به دلیل ماهیت پیچیده فعالیت های آموزشی و دشواری نشانه گیری در آن، چه بسا هزینه بالاتری نسبت به سایر حوزه های مشابه پژوهشی بپردازد.
2- تصویب طرح و انتخاب پژوهشگر:
پس از انتخاب اولویتهای پژوهشی، موضوع فراخوان پژوهش و انتخاب پیشنهادهای پژوهشی برتر مطرح است، که به نظر می رسد این بخش از فعالیتها نیز با دشواری روبروست. در واقع، در موار دزیادی این امکان وجود دارد که با پیش بینی تدابیر مناسب تر، از میان پژوهشگران متقاضی انجام پژوهش، اجرای طرح را به فرد شایسته تری واگذار نمود. برای نیل به این هدف تقویت بیشتر شوراهای تحقیقات و کمیته های تخصصی وابسته به شوراها، امری بسیار ضروری به نظر می رسد.
3- انتخاب ناظر و سرپرست:
نظارت از جمله اهرمهای موجود برای بهبود کیفیت پژوهشی است به عبارتی، دغدغه های خویش را برای اجرای یک طرح پژوهشی مطلوب به نماینده ای به عنوان ناظر می سپارند. در حال حاضر، در این حوزه نیز نیازمند دقت و توجه بیشتری می باشیم.
4- کار بست یافته ها:
پژوهش در آموزش و پرورش برای مطالعه مسایل و مشکلات موجود انجام می شود. بنابراین، باید یافته های بکار گرفته شوند. هم اکنون شواهدی موجود است که نشان از بی توجهی و یا کم توجهی به یافته های پژوهشی در تصمیم گیری های آموزشی دارد. باید زمینه استفاده از نتایج تحقیقات بیش از این فراهم شود.
5-توجه مناسب به تجارب گذشته:
رشد علوم در همه عرصه ها مرهون تلاش گذشتگان است. بنابراین،هر تلاش جدیدی اگر قرار است به رشد علوم کمک کند،باید مبتنی بر تجارب گذشتگان باشد.
6-نبود سیاست های روشن در عرصه تحقیقات:
هنوز ساز و کاری برای پیوند میان برنامه های پژوهشی در آموزش و پرورش با برنامه های آموزش و پرورش در سطح کلان وملی (برنامه های توسعه)پیش بینی نشده است. اگر چه ممکن است عملاً این فعالیتها درآن سمت و سو نیز در حال انجام می باشند.با توجه به نوپایی تحقیقات به شیوه سازمان یافته در عرصه تعلیم و تربیت، بعضاًموجب انجام برخی تحقیقات تکراری و غیر ضروری گردیده است.
8-بی توجهی به نشر یافته های پژوهشی:
یکی از شاخصهای توسعه یافتگی کشورها،تعداد مکالمات علمی است که هر سال توسط پژوهشگران آنها منتشر می شود. در حال حاضر، پژوهشگران آموزشی کمتر به اقدام تدوین یک مقاله پژوهشی از گزارش پژوهشی خود می کنند و از این رو چرخه یک فعالیت پژوهشی را با رها کردن این بخش نا تمام باقی می گذارند.
بهر حال اگر بپذیریم که پژوهش برای ایجاد تحول در آموزش و پرورش می تواند موجبات شکوفایی نظام آموزشی کشور گردد. باید تلاش نماییم تا پژوهش آموزشی را از دشواری های موجود رها سازیم و به ترتیب آینده بهتری را برای کشورمان در سایه یک نظام آموزشی کار آمد رقم زنیم.
4- عوامل موثر در توسعه ی فرهنگ پژوهش در مدارس کدامند؟
پیچیدگی امر تعلیم و تربیت و نیز دسترسی به حوزه ای از معرفت که ما را علی رغم همه معضلات در رسالتی که بر دوس داریم ، راهبر باشد نیاز به پژوهش های علمی دارد . هرچند تاکنون به دلایل عدیده ، تحقیقات در آموزش و پرورش ایران ، نتوانسته جایگاه اصلی خود را پیدا کند که شاید یکی از اصلی ترین دلایل آن ، عدم باور و اعتقاد مدیران به نتایج اینگونه تحقیقات باشد اما به هرحال نمی توان بدون استناد به یافته های تحقیقاتی ، پاسخ گوی این همه پرسش در نظام تعلیم و تربیت بود . برخی از کشورها با بهره گیری از نتایج تحقیقات به موفقیت های زیادی دست یافته اند و برخی دیگر در ابتدای راه بوده و لذا با مشکلات فراوانی دست به گریبان هستند و بدین جهت ضرورت یک تحول در اندیشه مربیان و مسؤولان این قبیل کشورها ، امرمهمی است که به خوبی احساس می شود و ایران ما نیز به دلیل ساختار عظیم تعلیم و تربیت و جمعیت بالای دانش آموزی از این قاعده مستثنی نمی باشد . امروزه توسعه و رشد ، یکی از مهم ترین مباحثی است که توجه کشورهای در حال توسعه را به خود معظوف داشته است . محدودیت منابع ، انرژی و نیروی انسانی کارآمد ، رقابت فشرده ای میان این کشورها در زمینه دست یابی به راه هایی که بتواند آنان را هرچه سریع تر به سرمنزل مقصود برساند ، ایجاد کرده است . برای نیل به هدف مقدس توسعه (فرهنگ پژوهش در مدارس) به نظر می رسد که ابتدا باید در نگرش آموزش و پرورش تغییراتی حاصل گردد . بدیهی است که پایه و اساس هر اندیشه ای در آموزش و پرورش بستگی به حمایت دست اندرکاران تعلیم و تربیت آن کشور دارد که در ذیل به پاره ای از آنها اشاره می شود :
1-نقش نظام آموزشی کشور در توسعه فرهنگ پژوهش در مدارس : آموزش و پرورش باید از نظامی پویا برخوردار باشد . به عبارت دیگر ، علم و پژوهش در آن نهادینه شده و پژوهش دانش آموزان ، جایگاه و موقعیت واقعی خود را در نظام آموزشی بازیابد . اگر چنین شود حس کنجکاوی و اشتیاق به تحصیل در دانش آموزان تقویت می گردد و استعدادهای بالقوه به بالفعل تبدیل می شود چراکه به فرموده مولای متقیان حضرت علی علیه السلام : ( آموزش در کودکی همچون نقشی برسنگ ماندگار است . )
2-نقش معلمان در توسعه فرهنگ پژوهش درمدارس
معلمان ، نخستین مشعل‌داران پیشرفت فکری دانش آموزان هستند . معلمان مجرب و بادرک و فهم برای پربار کردن هرچه بیشتر درس ، در تمام زندگی به دنبال اندیشه ها و مطالب تازه هستند .
آنان به دانش آموزان می آموزند که چگونه علمی فکر کنند . چگونه منطقی بیندیشند ، چگونه مشاهده کنند و چگونه مشاهدات خود را منظم نمایند ، چگونه حدس بزنند و … معلمان باید بتوانند فعالیت های علمی دانش آموزان را برنامه ریزی و هدایت و روحیه تعاون و هم فکری را در آن ها تقویت کنند . برای نیل به این مهم ، معلمین باید خود پژوهشگر باشند و با جان و دل با دانش آموزان مشارکت و همکاری داشته باشند .
3-نقش خانواده در توسعه فرهنگ پژوهش در مدارس
خانواده به عنوان بستری مناسب که می تواند استعدادهای دانش آموزان را شکوفا سازد ، همیشه از جایگاه مهمی برخوردار بوده است . نقش حمایتی والدین ، تشویق ها و همفکری و مساعدت آنان در انجام پژوهش ها می تواند در توسعه فرهنگ پژوهش در بین دانش آموزان نقش به سزایی داشته باشد . در این راستا می توان در آغاز مهر سال تحصیلی ، از والدین برای حضور در مدرسه دعوت نمود و آنها را در کم و کیف پژوهش قرار داد . کلاس های آموزش خانواده ، می تواند محلی باشد برای آموزش جذاب و لذت بخش روش های تحقیق . از آنجا که جهت انجام پژوهش لازم است تا دانش اموزان در خارج از محیط مدرسه نیز به فعالیت بپردازند لذا همکاری والدین در این زمینه ضروری می باشد .
4-نقش کتابداران و کتابخانه
کتابدارانی که نیاز دانش آموزان را به خوبی درک کرده و همواره به دنبال کتب جدید می باشند و در مواقع لازم با استفاده از شیوه های نوین کتابداری ، دانش آموزان را به مطالعه و پژوهش ترغیب می کنند ، نقش به سزایی در توسعه فرهنگ پژوهش در مدارس دارند . نظر به اهمیت موضوع لازم است در انتخاب کتابداران دقت لازم صورت گرفته و متولیان امر با آموزش های مستمر ، آنان را در امر یاری رساندن به دانش آموزان همراهی نمایند .
5-برگزاری نمایشگاه از تحقیقات انجام شده
می توان در مدارس نمایشگاهی از پژوهش های انجام شده برپا کرد و برای اصولی ترین پژوهش ها ، جوایزی درنظرگرفت . در سطح مناطق و ادارات کل ، پژوهش های نمونه در معرض دید عموم قرار گیرد و از دست اندرکاران آن قدردانی شود . به منظور تشویق نونهالان و کودکان ونوجوانان ، می توان مسابقه ای بین مدارس ابتدایی و به تفکیک پایه های تحصیلی ترتیب داد و همه دانش آموزان را به شرکت در آن تشویق و ترغیب نمود . تقدیر و تشکر از والدینی که در امر پژوهش و همکاری با فرزندان تلاش مؤثری داشته اند می تواند عامل مهمی در گسترش فرهنگ پژوهش در مدرسه باشد . از طریق رادیو و تلویزیون و روزنامه های کثیرالانتشار و یا روزنامه های دیواری مدارس ، می توان اولویت های پژوهشی را اعلام کرد. (عشقی نیا ،1388)
5-راهکارهای نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری چیست؟
از دیدگاه مقام معظم رهبری برای رسیدن به نظام پژوهشی مطلوب، امور زیر لازم و ضروری است:
1 . گسترش کارهای گروهی
... کارهای ما، دسته جمعی نیست . من یک وقت عرض کردم که از این جهت، مثل جناب ابی ذر هستیم . که «یعیش وحده و یموت وحده » همه کارهای ما تنهاست ... کار دسته جمعی، اشتراک مساعی، ابزارهای مناسب را جمع کردن و آوردن، این ها کارهای جدید دنیا است .سخنرانی در جمع طلاب و علوم دینی در مدرسه ی فیضیه، 1/12/70 .
2 . تهیه ی ابزارها و شیوه های مناسب
... الان، یک کتابخانه ی عظیم را در چند دیسک کوچک جای می دهند ... . امروز دنیا این طوری شده است . باید از این ها استفاده کرد و بهره برد .
... این مجموعه ای که امروز به یک معنا، چشم امید جهانی به او است و مایه ی اتکا و امید امروز و آینده کشور است، باید خودش را با شرایط و امکانات و پیشرفت های زمان هماهنگ کند .سخنرانی در بازدید از مرکز تحقیقات کامپیوتری، 14/10/71 .
3 . تاسیس و رواج مراکز تخصصی - پژوهشی
... حوزه باید مراکز متعدد تحقیقاتی داشته باشد، تا در تمام این زمینه ها، مثل یک مجموعه ی تولیدی مرتب و مدرن کار کند و محصول بدهد، اگر چنانچه دستگاه (نظام) در مساله ای دچار سؤال شد، مثل مساله ی زمین، موسیقی، سیستم اقتصادی، روابط خارجی، مسائل پولی و ... بداند که مرکزی این گونه سوال را جواب می دهد .
سخنرانی در دیدار با مجمع نمایندگان طلاب، 7/9/68 .
4 . ابتکار و خلاقیت
نظام پژوهشی حوزه نباید خود را محصور در تولیدات گذشتگان بکند و اگر هم تولیدی داشته باشد صرفا تکرار و مشابه سازی نباشد، بلکه باید با حمایت از نیروهای مستعد و خلاق راه ارائه ی افکار نو و مبتکرانه را باز کند . حوزه ی علمیه، یک کارخانه ی عظیم انسانی است که باید دایم تولید کند، حوزه باید کتاب و آدم و عالم و متدین و فکر و حرف تازه تولید کند . ... ما در باب علمیات هم نمی گوییم راه بسته است، در مساله ای که همه ی فقها، قرن هاست که آن را تنقیح کرده اند، شما که مجتهد هستید، امیدوارید که شاید حرف تازه ای پیدا کنید ... ما بایستی مسائل اقتصادی و نظامی و سیاست خارجی و ارتباط اخلاقی مان را از دین در بیاوریم . خیلی از مسائل فردی مان را باید بازنگری کنیم، تعارف که نداریم .
سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه ی علمیه ی قم، 30/11/70 .
5 . اطلاع دقیق از فرهنگ جهانی
نظام تحقیقاتی و پژوهشی حوزه، نباید خود را از جهان منقطع کند و تنها به پرسش های درونی خود پاسخ بگوید و صرفا برای خود حدیث نفس کند، بلکه باید با افکار و فرهنگ های جهانی، با واقع بینی برخورد کند، دیدگاه ها وایده های درست را گزینش و نکات نامطلوب آنان را نقد و سستی آن ها را بر ملا سازد . امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید که مثلا در مقوله ی جامعه شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده هایی هست و چه فکرهایی می جوشد، گاهی در این فکرها، عناصر مطلوبی هست، آن را جذب کنید . عناصر نامطلوبی هم هست، قبل از آنکه بیاید، دفاع مناسبش را آماده کنید .
نظام پژوهشی حوزه باید در زمینه اطلاع از موضوعات جهانی، روز آمد باشد و در جریان سیر تفکرات علمی، فلسفی، کلامی و ... قرار داشته باشد . نظام پژوهشی حوزه باید از تمامی ابزارها و امکانات امروزی نهایت بهره برداری را بنماید تا افکار نورانی اسلام را به اقصی نقاط جهان منتقل کند .
امروز در دنیا، در زمینه های گوناگون، در ذهنیات، مسائل اجتماعی، در تاریخ و در اقتصاد، افکار و فلسفه هایی ارائه می شود که پاسخ هایی برای این گونه مباحث گوناگون وجود دارد .
حوزه باید در متن حوادث علمی عالم باشد، امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید که مثلا در مقوله ی جامعه شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده هایی هست و چه فکرهایی می جوشد .سخنرانی در جمع طلاب دینی، در مدرسه فیضیه، 1/12/70 .
6 . تحقیقات مفید و کارآمد
نظام پژوهشی حوزه، باید نیازهای درونی خود، جامعه و جهان را بشناسد و مطابق با آن ها برنامه ریزی کند . روند تحقیقات حوزه، باید به گونه ای باشد که علاوه بر شناخت نیازهای موجود، با آینده نگری نیازها و شرایط ده ها سال بعد را هم پیش بینی و راه علاج آن را بیابد . امروز، ما برای آینده و جامعه، به مطالب دیگری نیاز داریم که در قرآن و حدیث هست ... امروز، اگر ما ... خود را برای پنج یا ده سال دیگر آماده نکنیم، با مشکلات مواجه خواهیم شد .سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون غرب تهران، 16/12/61 .
7 . تریبون های آزاد
برگزاری مستمر نشست های علمی - پژوهشی در حوزه در زمینه های مختلف، روح پژوهش و تحقیق را احیا و پرورش می دهد . این کار علاوه بر تولید و نظرات جدید، به تربیت و تکامل نیروهای محقق و پژوهشگر هم کمک شایانی می کند .
خامسا ایجاد محیطهای باز برای پژوهش افکار است، باید این کار در حوزه انجام بشود و از چیزهایی است که حوزه را زنده خواهد کرد ... .
مثلا برای فقه، مجمع بررسی مباحث تازه فقهی، مرکب از هفت، هشت، ده نفر طلبه فاضل ایجاد شود و این ها مرکزی داشته باشند و جلساتی تشکیل بدهند و سخنرانی های فقهی بگذارند، تا هر کس هر خطابه و مطلب و فکر جدید در فلان مساله ی فقهی دارد - از طهارت تا دیات - به آنجا بیاورد و آن ها نگاه کنند، اگر دیدند ارکانش درست است و متکی به بحث و استدلال طلبگی است، عالمانه طرح شده است، آن را در فهرست بنویسند و در نوبت بگذارند تا این که آن فرد روزی بیاید و در حضور جماعتی که اعلان می شود خواهند آمد، سخنرانی کند و آن مساله را آزادانه تشریح نماید و یک عده هم آنجا اشکال کنند ... مجمعی شبیه همین، برای کلام باشد ... سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه ی علمیه ی قم . 14/9/70 .
8 . نشریات تخصصی
یکی دیگری از ابزارهای گسترش و تولید علم در عرصه های پژوهش، گسترش و راه اندازی مجلات تخصصی در علوم و فنون مختلف حوزوی است . اینک این تجربه در حوزه های علمیه کم و بیش در حال اجرا است و جای توسعه هنوز وجود دارد .
... در دایرة المعارف ها، فقه ما را بعد از فقه اباضیه می آورند . از این فقه غنی، کسی خبر ندارد . این ها را بیرون بیاورید، تا در مجلات علمی دنیا منعکس بشود .سخنرانی در جمع علما و مدرسان حوزه ی علمیه ی قم، 30/11/70 .
9- نظام پژوهشی مطلوب
پژوهش و تحقیق در نظام های آموزشی دنیا رکن اساسی و مایه ی بقای آن است . شاخص رشد و یا عقب ماندگی هر مجموعه ی آموزشی و تحقیقی، به چگونگی و جایگاه پژوهش آن بر می گردد، از این رو، برای تحول و پیشرفت در حوزه، باید به نظام پژوهشی آن، عنایت ویژه بشود .
نظام پژوهشی مطلوب، علاوه بر تامین نیازمندی های داخلی خود و رشد دانش پژوهان حوزه، باید معظلات فکری، دینی، اجتماعی، حکومتی و ... نظام و مردم را هم پاسخگو باشد .
... کار سوم، تحقیق و تالیف در مسائل علمی است، چه کارهایی که از بیرون به حوزه عرضه می شود و چه کارهایی که متعلق به خود حوزه است و به محققان و مؤلفانی که کتاب هایی بنویسند که حاوی تحقیقات جدید در مسائل فقهی است و شیوه های نوین استنباط را بیان می کند ... و چه کتاب های درسی .سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه، 7/9/68 .
10-اهداف نظام پژوهشی حوزه
بخش پژوهش و حوزه، باید با تعیین اهداف کوتاه مدت و بلند مدت خود و متناسب با آن، سازماندهی و برنامه ریزی داشته باشد . مهم ترین اهداف نظام پژوهشی حوزه می تواند امور زیر باشد:
1 . تعمیق تفکر دینی اصیل در جامعه
حوزه بایستی به سمت عمق بخشیدن به تفکر دینی جامعه، حرکت کند و درباره ی تک تک عقاید و افکار بنیادین اسلامی، در سطوح مختلف سنی، برنامه ای منظم داشته باشد .
... چیزی که امروز در جامعه مان لازم داریم و باید در حوزه ها، پایه های آن گذاشته بشود، عبارت از عمق بخشیدن به تفکر اسلامی در ذهن مردم است ... عمق گرفتن تفکر اسلامی، چیز مهمی است .
سخنرانی در جمع طلاب حوزه ی علمیه ی مشهد، 10/6/67 .
2 . شبهه شناسی و رفع آن
سؤال و شبهه در هر عصری و هر ملتی امری طبیعی و اجتناب ناپذیر است . در عصر حاضر با گسترش وسایل ارتباط جمعی، سرعت نشر شبهات بالا رفته و نسل جوان پژوهشگر امروزی دنبال پاسخ روشن و قانع کننده است . حوزه های علمیه هم باید برای شبهات پاسخی بیابند و هم در جایگاه نظریه پرداز مذهبی، حافظ هویت فکری، دینی و فرهنگی جامعه باشد .
... امروز جوانان ما، با ایمان کاملی از اسلام دفاع می کنند، اما آن لحظه ای که وسوسه گری، آن هارا وسوسه بکند، یا خودشان دچار تامل و مطالعه ذهنی بشوند، ممکن است سؤالاتی برایشان مطرح بشود . این سؤالات را ما روحانیون و دستگاه روحانیت باید جواب بدهیم .
سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون غرب تهران، 16/2/61 .
11 . تامین نیازهای نظام
نظام اسلامی در ایران، تجربه ای نوپاست که در جهان دین گریز امروزی عرض اندام کرده است . این نظام، مدعی است که دین برای اداره ی جامعه از گهواره تا گور برنامه ی عملی دارد .
حوزه ی علمیه، پشتوانه ی پژوهشی و دینی نظام، در حوزه ی عقیدتی است .
... امروز اگر غیر از کار روی احکام و معارف و به دست آوردن اندیشه های استوار اسلامی - که قابل ارائه است - دست به کار دیگری بزنید، جفا و حیف است .
سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون اردبیل، 30/4/66 .
علمای دین و حوزه های علمیه، باید از وضعیت و موجودیت نظام مطلع باشند، نقایص را بشناسند و پیشرفت ها را بدانند ... حوزه ی علمیه و علمای دین و جوامع دینی و روحانی، نمی توانند از وضع نظام بی خبر باشند و بی خبر بمانند و این بی خبری را تحمل کنند .
سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه ی علمیه، 30/11/70
نتیجه گیری
در شرایط کنونی وزارت آموزش و پرورش با توجه به گستردگی و نقش زیربنایی آن مسئولیت اصلی روال بخشیدن به خلاقیت و نوآوری در جامعه را به عهده دارد. البته انجام این مهم در گرو اعمال تغییر و تحول اساسی در رسالت و ساختار سازمانی آموزش و پرورش است.در سال 1984 هنگامی که آقای “دولان فابیوس” نخست وزیر جوان فرانسه به صدارت رسید، در یک مطالعه مقایسه ای به سرعت متوجه شد که فرانسه از نظر پیشرفت علم و تکنولوژی در حال عقب ماندن است. او طی مطالعه ای که درباره علل پیشرفت سایر کشورها به عمل آورد، متوجه نقش مهم آموزش و پرورش گردید و بدین منظور ابتدا سازمان و مدیریت آموزش و پرورش را متحول نمود و سپس اقدام به تحول در سایر سازمان ها کرد. استدلال او این بود که ابتدا باید سازمانی که تحول و پویایی را در وجود نسل های آینده تزریق می نماید، متحول شود تا جامعه آمادگی لازم را برای تحول به دست آورد. این اقدام نقطه عطفی در تحولات نوین فرانسه گردید.
پس ابتدا باید بستر مناسب را برای تبلور خلاقیت و نوآوری وتحول وتحقیق در سازمان و مدیریت آموزش و پرورش ایجاد کرد تا بتوان خلاقیت و نوآوری را در جامعه براساس عوامل مذکور شکوفا و هدایت نمود. برای نیل به این منظور ایجاد فضای مناسب در محیط های آموزشی الزامی است. نخستین گام جهت ایجاد فضای مناسب برای ظهور خلاقیت و نوآوری در نظام آموزشی، دور کردن سازمان و مدیریت آموزش و پرورش از مدیریت متمرکز (دستوری) است. بررسی ها نشان داده که تمرکز شدید مانع بروز خلاقیت و نوآوری در محیط های سازمانی می شود.
از آنجا که اصلاح و بهبود امور، مبنای بروز خلاقیت و نوآوری است، علاوه بر میل به عدم تمرکز در فعالیت های سازمان، نیروی انسانی نیز به ضرورت باید به سوی انواع روش های اصلاح و بهبود هدایت شود .
برنامه جامع استراتژیک و راهبردی آموزش و پرورش در افق چشم انداز ۲۰ ساله کشور تدوین شد (به نظر می رسد آنچه که امروز به عنوان سند ملی آموزش و پرورش مطرح است، تا حدود بسیار زیادی مبین آن است.) بنابراین، آموزش و پرورش اثر بخش می تواند، ورودی های سیستم آموزشی را، در جریان یک فرآیند پویا به نتایجی که همه الزامات و مجموعه ای از ویژگی های ذاتی مورد انتظار و مطلوب را داشته باشد، برساند. آموزش و پرورش اثر بخش در جمهوری اسلامی ایران، بر پایه منابع اسلامی(کتاب، سنت، اجماع و عقل) با رویکردهای مختلف از جمله «رویکرد فرهنگی- تربیتی» و یا هر رویکرد متناسب دیگر، قادر خواهد بود شهروندی را تحویل جامعه دهد که علاوه بر داشتن شرایط مناسب با ویژگی های یک شهروند ایرانی و اسلامی، بتواند با حفظ هویت دینی و ملی به عنوان یک شهروند جهانی نیز ایفای نقش نموده و با جهان در حال تغییر، تعاملی سازنده داشته باشد.
پیشنهادات
· ایجاد مراکز پژوهشی و تحقیقاتی علمی تعلیم و تربیتی در بدنه سازمان آموزش و پرورش به دلیل کثرت و تنوع فعالیتهای خودی می تواند برای اصلاح و احراز کار آمدی خود در ایجاد تحول آموزش و پرورش راهبری های زیر را بدقت مدنظر قرار دهند:
· ظرفیتها،قابلیتهای علمی واستعدادهای بالقوه افراد را شناسایی و به باروری و بالندگی آنها کمک نمایند و به علایق افراد سمت و سودهند دهد.
· سبب حل مسأله و مشکل با ارائه ایده های نو شوند که در سایه این نگرش ایده ها اهمیت یافته و ارزشمند می گردند.
· باعث ایجاد رقابت در بین معلمان در رفع مسأله شوند و بدون شک رقابت سبب انگیزش و آفرینش علم می شوند.
· می توانند اهرم فشار برای دولت ها به منظور توسعه سرمایه گزاری های پژوهش در امر آموزشی گردند و بدنبال آن در سیاست گزاری های کلان علمی کشور مؤثر باشند.
· رسیدن به یک تعریف مشترک از تحقیق و پژوهش و موارد استفاده از دستاوردهای آن
· بهره گیری از مدیریت پژوهشی کارآمد، پرهیز از تغییر و جابجایی سریع مدیران
· رعایت کردن اصل مهم شایسته سالاری در جذب نیروی انسانی و تخصیص امکانات،مزایا
· فراهم آوردن فرصتهای مطالعاتی برای پژوهشگران و آموزش مستمر آنان.
· فراهم آوردن یک نظام اطلاع رسانی کار آمد با بهره گیری از فن آوری های روز آمد.
· بازاریابی پژوهشی و سعی در تأمین هزینه های پژوهشی.
· پرهیز از اشرافیت علمی و انحصار طلبی در تخصیص امکانات پژوهشی
· بهره گیری هر چه بیشتر از ظرفیتهای موجود در بررسی و رفع تنگناها در آموزش و پرورش
- اهداف دوره های تحصیلی براساس نیازها و تحولات جهان امروز با نگاهی استراتژیک بازآرایی و تدوین شوند.
- شاخص هایی که پیامدهای سیستم آموزش و پرورش (آموزش و پرورش اثربخش) را ارزشیابی کنند، تدوین شوند؛ نه شاخص های عملکردی و کمی موجود که عمدتاً ناظر بر خروجی است نه نتایج.
- وظایف، کارکرد، ظرفیت و هوش سازمانی سیستم آموزش و پرورش بازنگری شوند.
منابع
1- دکتر حسن پور/رئوف- پژوهش در آموزش. چاپ اول –1377
2- رضا ساکی-تغییر و نوع آوری در سازمان و مدیریت آموزشی. چاپ سوم-1380
3- دکتر قاسمی پویا-راهنمای علمی پژوهش در عمل. چاپ پنجم-1382
4- کارنوی- مارتین و لوین ترجمه امیر تیموری-بن بستهای اصلاحات آموزشی- 1367
5- آموزش و پرورش برای آینده-مرکز تحقیقات آموزشی-1370
6- حمیدی-پیشنهاد پژوهشی،چارچوپ و سبک نگارش،پژوهشکده تعلیم و تربیت 1375
7- خبرنامه علمی پژوهشکده علوم پایه کاربردی- سال دوم- شماره دهم- 1381
8- خبرنامه علمی پژوهشکده علوم پایه کاربردی- آذر 1381
9- مجله رهیافت شماره 20-1378
10- دلاور، علی، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، تهران، رشد، 1382.
11-سایت مقام معظم رهبری ، http://khamenei.ir/
12-سایت صدا وسیما ،
http://www.rcirib.ir/eslahe_olgoe_masraf/pazhoheshhaye_elmi.a