مدارس تجربی؛ گامی به سوی مدارس زندگی

مدارس تجربی؛ گامی به سوی مدارس زندگی

دکتر عابد بدریان، رئیس مدرسه دارالفنون

هنگامی که سخن از نهاد تعلیم و تربیت  به میان می‌آید، «مدرسه» است که بستر اساسی و فضای تاثیرگذار تربیتی بر دانش‌آموزان به شمار می‌آید و سایر عناصر یا لایه‌های تربیتی و آموزشی، به عنوان پشتیبان یا ابزار اجرای این عنصر تلقی می‌شوند. در چشم انداز سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، ویژگیهای مدرسه در افق چشم انداز 1404 به صورت مفصل تعریف شده است. بر پایه این چشم انداز، مدرسه جلوه‌ای است از تحقق مراتب حیاط طیبه، کانون عرضه خدمات و فرصت‌های تعلیم و تربیتی، زمینه ساز درک و اصلاح موقعیت توسط دانش‌آموزان و تکوین و تعالی پیوسته هویت آنان بر اساس نظام معیار اسلامی، در چارچوب فلسفه و رهنامه نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. با بررسی ویژگی‌های این چشم انداز و همچنین هدف‌های کلان و عملیاتی مطرح در سند، «مدرسه زندگی» به عنوان شعار مدرسه مطلوب و آرمانی در آموزش و پرورش مطرح می‌گردد. «مدرسه زندگی»، نهادی زنده، پویا و تعالی یابنده است که همه عناصر انسانی آن در تعامل خلاق و فعال با یکدیگر، در مسیر حیات طیبه و به سوی رشد فکری، ایمانی، علمی، عملی و اخلاقی در حرکت و مجاهدت می‌باشند.

در بررسی عناصر مدرسه زندگی و اهداف کلان و خُرد آن، علاوه بر دانش‌آموزان و برنامه‌های درسی و تربیتی، مدیریت، معلمان و مربیان، والدین و فضاهای کالبدی، فرهنگی و تربیتی و نیز فضای پیرامونی آنها نقش دارند و بر خلاف وضعیت موجود که مدرسه از جایگاه و شأن چندانی در میان عناصر و لایه‌های تربیتی و آموزشی برخوردار نیست، به نظر می‌رسد که تحقق مدرسه زندگی در گام اول نیازمند احداث «مدارس تجربی» است.

احداث مدارس تجربی در آموزش و پرورش سبقه طولاتی دارد. اولین گزارش تأسیس مدارس تجربی در ایران به سال 1349 بر‌می‌گردد. به موجب اساسنامة این مدارس، مدرسة تجربی با بهره‌وری از بیشترین امکانات و به کارگیری بهترین روش‌های آموزش و پشتیبانی از نوآوریهای آموزشی، باید به صورت آزمایشی شروع به کار کند و در صورت موفقیت، روش این مدارس در سایر مدارس نیز اجرا گردد. در آن زمان سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی مسئولیت ایجاد مدارس تجربی را عهده‌دار گردید و شرح وظایف تعریف شده در تاریخ ۲۷ تیر ۱۳۵۵ با استناد به اصل ۲۷ متمم قانون اساسی به تصویب مجلس سنا و مجلس شورای ملی رسید و به دولت ابلاغ گردید. در این طرح ایجاد ۲۰ مدرسه تجربی در پنج شهرستان تهران، اهواز، اصفهان، تبریز، و مشهد در سال تحصیلی ۵6- ۱۳۵5 و افزایش آن به ۲۳ واحد در سال بعد در نظر گرفته شده بود که با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57، اجرای این طرح متوقف گردید.

 شورای تحقیقات وزارت آموزش و پرورش از بدو تاسیس در سال 1367 مترصد تاسیس و راه‌اندازی این گونه مدارس بوده است. از آن زمان تاکنون و علی‌رغم اینکه در اثر گذشت زمان و مواجه گردیدن با موضوعات پژوهشی که اجرای آنها مستلزم برخورداری از مدارس تجربی است، این ضرورت به گونه‌ای عمیق‌تر احساس شده است. لیکن نکته‌ای که طبیعی و بدیهی می‌نماید، این است که در چند دهة اخیر، فراوانی پژوهش‌های به عمل آمده در عرصه تعلیم و تربیت از حیث انواع پژوهشها، هرگز برابر نیستند. به عبارت دیگر پژوهشهای از نوع توصیفی، همبستگی و یا تحقیقات علّی پس از وقوع (آسیب‌شناسی، ارزشیابی و ...) از فراوانی بیشتر و پژوهش‌های از نوع تجربی و یا شبه تجربی از فراوانی بسیار کمتری برخوردار بوده‌اند. نگاهی گذرا به طرحهای پژوهشی مصوب در وزارت آموزش و پرورش از سال 1367 تاکنون، به روشنی و وضوح این مدعا را به اثبات می‌رساند. البته پی بردن به دلایلی که موجد این موقعیت شده‌اند نیز چندان دشوار نیست. به طور کلی می‌توان سهولت بیشتر، کم‌هزینه‌تر بودن و عدم نیاز به دستکاری و تداخل در محیط آموزشی را به عنوان مهمترین دلایل این امر عنوان کرد.

به هر حال، به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران عرصه تعلیم و تربیت، از جمله زمینه‌های قطعی مورد نیاز جهت تمهید و تقویت مبنای علمی آموزش و پرورش، تاسیس مدارس تجربی است. تاسیس این مدارس با فراهم ساختن مجال ورود و نفوذ هر چه بیشتر طرحهای پژوهشی از نوع تجربی و شبه تجربی سبب وضع سیاست‌های عالمانه‌تر و همچنین رواج نوآوریهای آموزشی- تربیتی در بدنه آموزش و پرورش خواهد شد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که دو نوع مدارس تجربی (مدارس تجربی ثابت، مدارس تجربی موقت) می‌تواند وجود داشته باشد که ذیلاً توضیح داده می‌شوند:

1- مدارس تجربی ثابت: به مدارسی اطلاق می‌شود که از تجهیزات و امکانات خاص و همچنین کادر آموزشی و اداری که در معرض آموزشهای خاص قرار گرفته‌اند، برخوردار بوده و می‌تواند نسبت به آزمون نتایج حاصل از نظریه‌ها و برنامه‌های جدید در قالب طرح‌های پژوهشی اقدام کند.

2- مدارس تجربی موقت: به مدارسی اطلاق می‌شود که از میان مدارس عادی، به تناسب نیازمندی‌های یک طرح پژوهشی خاص و به منظور اجرای آن طرح انتخاب می‌شوند. در خاتمه طرح پژوهشی، مدارس تجربی انتخاب شده، جنبه آزمایشگاهی خود را از دست داده و از عنوان تجربی استفاده نمی‌کنند. بدین‌ترتیب همه مدارس آموزش و پرورش بالقوه مدرسه تجربی به حساب می‌آیند.

از امتیازات مدارس نوع اول این است که می‌توان استفاده گسترده‌تری از آنها نمود، چرا که برخورداری از امکانات لازم و کادر تربیت شده قوی موجب خواهد شد که اجرای طرحها و برنامه‌های تحقیقاتی در این مدارس سهل‌تر و با کیفیت‌ برتر همراه باشد. لیکن از محدودیت‌های این مدارس آن است که چون از عنوان تجربی برخوردارند، ممکن است با مقاومت و واکنش منفی والدین مواجه شده و استقبال لازم از این مدارس بعمل نیاید. بعلاوه تعداد محدود این مدارس احتمالاً محدودیت‌ها و مضایقی را در اجرای برنامه‌های پژوهشی از نوع تجربی ایجاد کرده و بدین ترتیب نخواهد توانست در کوتاه مدت پاسخگوی کثرت این نوع فعالیت‌های پژوهشی باشد.

از سوی دیگر، مدارس تجربی موقت از نقاط ضعف و محدودیت‌های مدارس تجربی ثابت برخوردار نبوده، لیکن احیاناً از پشتیبانیهای فیزیکی و نیروی انسانی لازم جهت اجرای برنامه‌های پژوهشی در حد مدارس تجربی ثابت نیز بی‌بهره خواهند بود.

در مجموع، با توجه به گستردگی فعالیت‌های تحقیقاتی وزارت آموزش و پرورش و دانشکده‌های علوم تربیتی و لزوم اجرای طرحهای پژوهشی با کیفیت مطلوب از یک سو و کُندی و دشواری تاسیس و راه‌اندازی مدارس تجربی ثابت از سوی دیگر، تاسیس هر دو نوع مدرسه ضروری می‌نماید. بررسی‌ها نشان داده است که کشورهایی نظیر ژاپن و آمریکا در اجرای پژوهش‌های آموزشی مورد نظر از هر دو نوع مدرسه تجربی بهره می‌گیرند.

البته به این دو نوع مدرسة تجربی، نوع سومی را نیز می‌توان افزود که از آنها به عنوان «مدارس ضمیمه» دانشگاه یا پژوهشگاه و تربیت معلم نام برده می‌شود و هم‌اکنون دانشگاه فرهنگیان پیگیر احداث این‌گونه مدارس تجربی در مراکز و پردیس‌های خود است. مدارس تجربی دانشگاه فرهنگیان دو کارکرد دارند. یکی فراهم ساختن زمینه و امکانات لازم جهت فعالیت‌های پژوهشی اعضای هیأت علمی این دانشگاه و دیگری فراهم ساختن زمینه اجرای دوره‌های کارورزی دانشجو- معلمان در سطوح مختلف آموزشی و پژوهشی.

به هر تقدیر موضوع راه‌اندازی مدارس تجربی می‌تواند سرآغازی باشد برای تحقق مدرسه زندگی. برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران نیز در صورتی منشأ تحول مطلوب در محتوا و نظام برنامه‌ریزی درسی خواهد شد که بتواند شاخص‌های مدرسه زندگی و مبانی ارزشی آن را در عناصر برنامه درسی مورد ملاحظه قرار داده و با اجرای آزمایشی آن در مدارس تجربی، زمینه‌های استقرار مدارس زندگی در کل ارکان نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی کشورمان در افق 1404 را فراهم سازد.