ارسال نظر

پژوهش کیفی چیست؟

روح‌اله رضاعلی

چکیده:

اندیشمندان حوزه روش‌‌شناسی پژوهش، پژوهش را به دو گروه کلی طبقه‌بندی می‌کنند (1) پژوهش‌های کمّی و         (2) پژوهش‌های کیفی.

هدف اصلی این مقاله بحث و بررسی در مورد پژوهش‌های کیفی است. بنابراین، ابتدا ویژگی‌های مهم پژوهش‌های کیفی و اختلاف‌های مهم بین اینگونه پژوهش‌ها و پژوهش‌های کمّی بررسی می‌شود. سپس، چند نمونة از پژوهش‌های کیفی ارائه و برای هریک بیان مسئله نوشته می‌شود. نتیجه‌گیری این بررسی به قرار زیر است:

• پژوهش‌های کیفی از نظر اهمیت و ساختار علمی روش تحقیق، اصالتا ًدر سطح نازل‌تری از پژوهش‌های کمّی قرار ندارند.
• انتخاب بین یک روش پژوهش کیفی یا کمّی بستگی به عوامل متعددی دارد. مهم‌ترین علت تعیین‌کننده، ماهیت موضوع، مشکل مورد مطالعه، و تجربة پژوهشگر است.
• پاره‌ای از انواع روش‌های پژوهش کیفی (به‌عنوان نمونه پژوهش موردی و زمینه‌ای) می‌توانند اطلاعات عمیق و دقیقی را در خصوص پدیده‌ها، رفتارها و سازمان‌های پیچیده ارائه کنند. کسب اینگونه اطلاعات از راه پژوهش‌های کمّی به‌هیچ عنوان میسر نیست.
• در اکثر موارد، به‌منظور افزایش روائی داخلی و روائی خارجی پژوهش، می‌توان از هر دو نوع تکنیک‌های کیفی و کمّی استفاده نمود. یعنی، روش‌های پژوهش‌های کیفی و کمّی می‌توانند مکمل یکدیگر باشند.

پیشنهاد می‌گردد، در آینده، روش‌ها و تکنیک‌های پژوهش‌های کیفی هر چه کامل‌تر و عملی‌تر تدوین گردد تا روائی داخلی و روائی خارجی آنها تقویت شود، و اعتبار اینگونه پژوهش‌ها نیز افزایش بیشتری یابد.

واژه‌های کلیدی: پژوهش، پژوهش‌های کیفی، پژوهش‌های کمّی

مقدمه:

پژوهش (تحقیق) در لغت به‌مفهوم « به کنه مطلب رسیدن و واقع چیزی را به دست آوردن» (دهخدا، 1373) معنا شده‌است. تعریف دیگری پژوهش را یک فعالیت منظم و مدون می‌داند که هدف آن کشف و گسترش دانش و حقیقت است. (نادری وسیف نراقی، 1373، ص37)

به‌طورکلی، پژوهش عبارت است از یک عمل منظم که در نتیجة آن پاسخ‌هایی برای سؤال‌های مورد نظر و مطرح شده در موضوع تحقیق به‌دست می‌آید (همان منبع ص36) به‌گونة دقیق‌تر، پژوهش عبارت است از فعالیتی که در برگیرنده یک ایده، یک پژوهشگر، یک روش و یک محیط است .(نمازی، 1387ص 2)

پژوهش علمی یک مطالعة منظم و کنترل شدة نظامدار، منطقی و بر مبنای روش‌های علمی است که داده‌ها را خلاصه می‌کند تا به نتیجه برسد، و قابلیت تکرارپذیری و انتقال‌پذیری را نیز دارد. پژوهش‌های علمی را می‌توان به دو گروه کلی تقسیم‌بندی نمود:

1- پژوهش‌های کیفی[2]      2- پژوهش‌های کمّی[3]

هدف اصلی این مقاله بررسی چیستی پژوهش های کیفی است .به این منظور، ابتدا ماهیت پژوهش‌های کیفی و تفاوت‌های عمده اینگونه پژوهش‌ها با پژوهش‌های کمّی مورد بررسی قرار می‌گیرد .سپس مهم‌ترین سازه‌هایی که در پژوهش‌های کیفی مورد استفاده قرار می‌گیرند، بحث می‌شوند. نتیجه‌گیری مقاله در پایان ارائه می‌گردد.

پژوهش کیفی:

واژه Research در لغت به‌معنای پژوهش، تحقیق، کندوکاو، تجسس و کاوش است و Qualitative به‌معنای کیفی و چونی است. این دو واژه مجموعاً به‌معنای تحقیق و پژوهش کیفی است. (آریان‌پور و دیگران، 1377)

تعریف پژوهش کیفی کار آسانی نیست و این نکته را زمانی می‌توانیم عمیقاً دریابیم که درباره‌ی این نوع پژوهش، به دانش کافی دست یافته باشیم. بنا به‌تعریف پاول[4] «در صورتی که زمینه‌ای خاص در پژوهش تا آن حد شناخته شده باشد امکان الگوسازی مقدماتی، تنظیم فرضیه یا حتی ارائه‌ی نظریه در خصوص آن وجود داشته باشد، می‌توان از رویکرد اثبات‌گرایی[5] (پوزیتیویستی) و روش‌های کمیت‌پذیر آن استفاده کرد. اما اگر اطلاعات موجود در یک زمینه‌ی خاص چنان اندک باشد که حتی تشخیص این که نادانسته‌ها کدام‌اند خود مسأله‌ساز باشد، باید از رویکرد طبیعت‌گرایانه و روش‌های کیفی‌تر بهره جست». (پاول، 1379، ص 211)

پژوهش کیفی برای درک و تبیین پدیده‌های پیچیده اجتماعی از داده‌های کیفی نظیر داده‌های حاصله از مصاحبه، مشاهده مشارکتی، مستندات، پرسشنامه و ... استفاده می‌کند. پیدایش تحقیق کیفی به وجود عامل انسانی مربوط می‌شود. در این روش برای دیدگاه‌های افراد مورد تحقیق ارزش قایل می‌شوند، محقق و تحقیق‌شونده با یکدیگر در رابطه متقابل در نظر گرفته می‌شوند، هم به توصیف می‌پردازد و هم تبیین و برای گردآوری داده به گفته‌ها و رفتارهای قابل مشاهده افراد تکیه می‌کند.

در روش‌های کمی، همه چیز از یک سلسله مفاهیم کلیدی و از پیش تعیین شده، همچون: روایی، معنی‌داری، آماری، پایایی، تحلیل‌های قیاسی و تکرارپذیری الهام می‌گیرد؛ در حالی که روش‌های کیفی، بیش از هر چیز، توصیف واقعیت‌های روزمره در زندگی اجتماعی را به عهده دارد، و از طریق عقل سلیم همراه با تحلیل ها و تفسیرهای استقرایی فرضیه ای به وجود می‌آورد که قبل از انجام دادن پژوهش قابل پیش‌بینی نبوده، یا از پیش تعیین نشده است. به زبان ساده‌تر، باید گفت که یافته‌های پژوهش‌های کمی حاصل مطالعات نظام‌دار {سیستماتیک} و قانون‌مندی است که از بالا به پایین، یا با روش‌های از کل به جزء به‌دست می‌آیند، اما یافته‌های پژوهش‌های کیفی حاصل مطالعات و بررسی‌های غیرنظام‌مند یا فارغ از قانون‌ها تغییرناپذیری است که از پایین به بالا و با شیوه‌های از جزء به کل پدیدار می‌شوند.

پژوهش‌های کیفی شامل روش‌هایی می‌شوند که برای مطالعه پدیده‌ها در شکل طبیعی خودشان به‌کارگرفته می‌شوند، و پژوهشگر هیچ فرضیة از قبل تعیین شده‌ای در زمینه موضوع مورد مطالعه در دست ندارد. در اینگونه پژوهش‌ها، هدف پژوهشگر بررسی «کیفیت پدیده» مورد مطالعه است نه کمیّت. واژه کیفیت به چه، چگونه، چه زمان، کجا، چقدر، چه مقدار و ...  مربوط می‌شود. بنابراین، پژوهش‌های کیفی به‌معانی، مفاهیم، تعاریف، علامات، استعارات، توضیحات و ویژگی‌های چیزها و موضوع‌های مورد مطالعه، می‌پردازند .(نمازی، 1382)

تفاوت پژوهش کیفی و کمّی

به پژوهش کمّی، اثبات‌گر و به پژوهش کیفی، پژوهش مابعد اثبات‌گرا نیز گفته می‌شود. پژوهش اثبات‌گرا، ریشه در این فرض دارد، که جلوه‌های محیط اجتماعی، واقعیّتی مستقل را تشکیل می‌دهند و طی زمان و موقعیت‌ها، نسبتاً ثابت‌اند. 
منظور از استقلال پدیده این است که واقعیّت، نزد پژوهشگر اثبات‌گرا، عینی تلقی می‌شود، جدا از پژوهشگر وجود دارد و توسط همگان دیده می‌شود. به دیگر سخن، واقعیت اجتماعی وجود خارجی دارد و توسط مشاهده‌گران ساخته نمی‌شود. برخلاف پژوهش‌های کیفی (مابعد اثبات‌گرا) که در آن واقعیّت اجتماعی به‌وسیله مشارکت‌کنندگان در آن ساخته می‌شود. فرض بر این است؛ که واقعیّت اجتماعی، به‌طور پیوسته و مداوم در موقعیّت‌های محلّی ساخته می‌شود. به‌عبارت دیگر برای پژوهشگر کیفی واقعیت یگانه‌ای وجود ندارد، هر ناظر و مشاهده‌گری واقعیت را به‌صورت بخشی از فرآیند پژوهشی خلق می‌کند، واقعیت مبتنی بر ذهن است و تنها با ارجاع به یک ناظر موجودیت می‌یابد. به عبارت ثالث پژوهشگر کمی عینیت را وجهه‌ی همت خود قرار می‌دهد و از داده‌ها جدا می‌ایستد ولی پژوهش‌گر کیفی خود را بخش ناگسستنی از داده‌ها می‌داند در حقیقت بدون مشارکت فعال پژوهش‌گر، داده‌ای وجود ندارد.

پژوهشگر اثبات‌گرا، دانش را از طریق گردآوری داده‌های عددی و مشاهده‌ی نمونه‌ها و سپس عرضه‌ی این داده‌ها به تحلیل عددی فراهم می‌کند. در مقابل این‌ها پژوهش مابعد اثبات‌گرا، ریشه در این فرض دارد که جلوه‌های محیط اجتماعی به‌عنوان تفسیرهایی به‌وسیله‌ی افراد ساخته می‌شود. این تفسیرها شکل گذرا و وابسته به موقعیت دارند. پژوهشگران مابعد اثبات‌گرا دانش را از درجه‌ی اول از طریق گردآوری داده‌های کلامی با مطالعه‌ی جدّی و عمقی موارد، و عرضه این داده‌ها به استقراء تحلیلی فراهم می‌آورند. (گال و دیگران، 1382، ص59)

پژوهشگران کیفی بر نوعی تفسیر کل‌نگر تأکید می‌کنند. آنان واقعیت‌ها و ارزش‌ها را به‌صورتی غیرقابل تفکیک و آمیخته با یکدیگر در نظر می‌گیرند. از طرف دیگر پژوهشگران کمّی به‌جای توجه بر تفسیرهای کل‌نگر، بر عوامل و متغیرهای فردی تأکید دارند. پژوهشگر کمّی بر این باور است که واقعیّت را می‌توان به مؤلفه‌هایش تقسیم کرد و با نگاه به این اجزاء، شناختی از کل به‌دست آورد؛ ولی پژوهشگر کیفی براساس این باور، که واقعیّت، کلیّتی است غیرقابل تقسیم، به بررسی کلّ فرآیند می‌پردازد. (خوی‌نژاد، 1380: 110)

اصطلاح دیگری که گاه به‌جای پژوهش کیفی به‌کار می‌رود، پژوهش مطالعه‌ی موردی است. این اصطلاح بر این واقعیت تأکید می‌ورزد که پژوهش کیفی، متمرکز بر مطالعه‌ی موارد است؛ نه جامعه‌ها و نمونه‌ها. البته پژوهش‌های کیفی و کمّی می‌توانند از طریق کشف (توسط پژوهش‌های کیفی) و تأیید (توسط پژوهش‌های کمی) هم‌دیگر را کامل کنند؛ (گال و دیگران، 1382ص 64) فلذا با وجود همه تفاوت‌ها، بسیاری از پژوهشگران، اکنون ترکیبی از رویکردهای کمّی و کیفی را برای فهم کامل پدیده مورد بررسی خود، به‌کار می‌برند.

تمایز بین روش‌های کیفی و روش‌های کمّی در دنیای واقعی پژوهش‌های اجتماعی گاهی چندان روشن نیست.دو دلیل عمده برای این امر وجود دارد:

1- در عمل، انتخاب یک روش منتهی به حذف روش دیگر نمی‌گردد؛ پژوهشگران مجرب تمایل دارند که از هر دو روش در یک پژوهش استفاده کنند. بنابراین، تفاوت این دو روش به میزان استفاده بیشتر از یک روش در مقابل روش دیگر مربوط می‌شود.

2- در تئوری، هر دو روش بر مبنای پیش فرض‌های یکسانی بنا می‌شوند و تجزیة این دو روش به دو قطب جداگانه به‌سادگی امکان‌پذیر نیست.

با وجود این، واژة روش‌های کیفی و روش‌های کمّی به‌کار گرفته می‌شوند تا ویژگی‌های متفاوتی را در مورد ابعاد پدیده‌ها و متغیرهای مورد مطالعه در دو قطب مخالف، روشن‌تر سازند. جدول(1) تفاوت‌های عمده روش‌های کمّی و روش‌های کیفی را نشان می‌دهد.

جدول ١: تفاوت‌های عمده روش‌های کمّی و کیفی (نمازی، 1387ص 5)

روش‌های کیفی			روش‌های کمی
1	پدیده‌ها را به‌طور کیفی بررسی کرده و به کلمات نوشته شده تبدیل می‌کنند.		پدیده‌ها را به‌طور کمّی اندازه‌گیری کرده و به اعداد تبدیل می‌کنند.
2	از تشریح عمیق پدیده‌ها استفاده می‌کنند.		از تجزیه و تحلیل آماری استفاده می‌کنند.
3	از تعداد مطالعات در مقیاس کوچک استفاده می‌کنند.		از تعداد مطالعات در مقیاس وسیع استفاده می‌کنند.
4	روی کل واقعیت پدیده‌ها تأکید می‌کنند و اعتقاد دارند که واقعیت‌ها را نمی‌توان با تجزیه متغیرها خوب شناخت.		روی متغیرهای خاصی در پژوهش تأکید می‌کنند.
5	روی تأثیر ارزش پژوهشگر سابقه و تجربه، تحصیلات، فرهنگ و اعتقادات وی در نتیجة پژوهش تأکید می‌کنند.		روی بی‌طرفی پژوهشگر در نتیجة پژو هش تأکید می‌کنند.
6	از طرح‌های پژوهش و فرضیه‌های از قبل تعیین‌شده استفاده نمی‌کنند، بلکه آنها را در طی جریان پژوهش به‌وجود می‌آورند.		از طرح‌های پژوهش و فرضیه‌های از قبل تعیین شده استفاده می‌کنند.
7	تأکید روی درک پدیده‌ها دارند.		تأکید روی آزمون و اثبات تجربی دارند.
8	تأکید روی مشاهدة پدیده‌ها به‌صورت طبیعی خودشان دارند.		تأکید روی معیارهای اندازه‌گیری کنترل شده دارند.
9	می‌توانند جهت ایجاد نظریه‌های جدید به‌کار برده شوند.	معمولاً با نظریه‌های از قبل ارائه شده شروع می‌کنند.

 

جدول شماره (2): اصول موضوعه الگوهای پژوهش کیفی و کمی (روحانی، 1389، ص24)

ردیف	پرسش	اصول الگوی پژوهش کیفی	اصول الگوی پژوهش کمی
1	جهان چگونه عمل می‌کند؟	واقعیت‌ها چندگانه‌اند. این واقعیت‌ها سازه‌های روان‌شناختی – جامعه‌شناختی هستند که یک کل به‌هم پیوسته را تشکیل می‌دهند. واقعیت‌ها تنها از این طریق درک می‌شوند.	واقعیت یکی است. با تقسیم دقیق و مطالعه اجزاء می‌توان کل را درک کرد.
2	رابطه میان داننده و دانسته (عالم و معلوم) چیست؟	داننده و دانسته (علم و معلوم) وابسته به یکدیگرند.	داننده می‌تواند خارج از آنچه قرار است دانسته شود، قرار بگیرد و عینیت واقعی امکان‌پذیر است.
3	ارزش‌ها چه نقشی در درک جهان ایفاد می‌کنند؟	ارزش‌ها به آنچه فهیمده می‌شود، شکل می‌دهند و در این میان نقس واسطه‌ای دارند.	ارزش‌ها می‌توانند به‌منظور فهمیدن مسکوت گذاشته شوند.
4	آیا رابطه علّی امکان‌پذیر است؟	رویدادها به یکدیگر شکل می‌دهند. می‌توان به روابط چندوجهی دست یافت.	رویدادی که قبل از رویداد دیگر می‌آید، می‌توان علت آن قلمداد شود.
5	آیا امکان تعمیم وجود دارد؟	تبیین‌های مبتنی بر آزمایش تنها برای زمان و مکان، ممکن است.	تبیین‌ها می‌توانند از یک زمان و مکان به زمان و مکان دیگر، تعمیم یابند.
6	نقش پژوهشگر در تولید دانش چیست؟	عموماً پژوهشگر به دنبال کشف یا آشکارسازی موضوعات است.	عموماً پژوهشگر به دنبال بررسی و اثبات قضایا و گزاره‌های پیشنهادی است.

 

ویژگی‌های پژوهش‌های کیفی

• اهمیت شرایط محیطی: کنش‌های محیطی، یا اجتماعی، تا حد زیادی به شرایطی بستگی دارند که در آن اتفاق می‌افتد.
• ارزش مطالعه‌ی موردی: پژوهشگر درباره‌ی مورد بررسی، اطلاعات زیادی جمع‌آوری می‌کند، به عمق مطالب پی‌می‌برد، به مورد، آشنایی عمیق و درونی به‌دست می‌آورد. گاه مدت زیادی روی یک مورد کار می‌کند.
• صداقت پژوهشگر: صداقت پژوهشگر یک مسأله‌ی واقعی است. در تمام پژوهش‌های کیفی تا حدی اعتماد به پژوهشگر وجود دارد. از آنجا که پژوهشگر، خود در متن پژوهش است، برای اینکه از تأثیر باورها و نظرات پیشین یا فرض‌هایی که داشته است جلوگیری کند، ارزش‌های مورد بررسی را توضیح می‌دهد.
• نظریه‌پردازی حین پژوهش: تدوین نظریه، به هنگام فرایند گردآوری اطلاعات صورت می‌گیرد. این روش استقرایی است. مفهوم‌سازی و عملیاتی کردن نیز هم زمان با گردآوری داده‌ها و تحلیل‌ها صورت می‌پذیرد.
• فرایند و توالی: گذرگاه زمان، بخش جدایی‌ناپذیر در پژوهش کیفی است. پژوهشگران کیفی توالی رخدادها را مورد توجه قرار می‌دهند. از این‌رو می‌توانند تحول یک موضوع، پیدایش یک تضاد یا توسعه‌ی یک رابطه را مطالعه کنند. بنابراین، می‌توانند فرایند و روابط علّی مورد را شناسایی کنند.
• تفسیر: این واژه به معنی نسبت دادن یک مدلول یا یک معنی منسجم و منطقی به چیزی است. از همین‌رو است که گزارش‌های پژوهش‌های کیفی معمولاً با جدول‌ها، نمودارها، تصویرها، نقشه یا پیکره‌ها همراه‌اند.

انواع تحقیق کیفی

دسته‌بندی تحقیقات کیفی آسان و مورد توافق همه نیست. آنسلم، استراس و جولیت کوربین[6] شیوه‌های تحقیق کیفی را شامل موارد ذیل می‌دانند:

1.  نظریه مبنایی[7] : یعنی آنچه که به‌طور استقرایی؛ یعنی از جزء به کل، از مطالعه پدیده‌ای به‌دست آید و نمایانگر آن پدیده است. به‌عبارت دیگر، باید آن‌ را کشف کرد و کامل نمود و به‌طور آزمایشی از طریق گردآوری منظم اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده‌هایی که از آن پدیده نشأت گرفته است، اثبات نمود.

 2.  مردم‌نگاری یا قوم‌نگاری[8] : پژوهش قوم‌نگاری معمولاً با انسان‌شناسی همبسته است. قوم‌نگاری توصیفی عمیق و تحلیلی از موقعیّت فرهنگی و در معنای وسیع، از فرهنگ است. پژوهش قوم‌نگاری بر مشاهده، توصیف و داوری‌های کیفی یا تفسیر پدیده‌های مورد بررسی تأکید بسیار دارد. (بازرگان، 1387، ص114)

 3.  پدیدارشناختی[9] : استفاده از پدیدار‌شناسی به‌منظور پژوهش و آگاهی مستقیم نسبت به تجربیات و مشاهدات؛ به‌عبارت دیگر، نسبت به پدیدارهایی است که بی‌واسطه در تجربه ما ظاهر می‌شوند. (ورنو، روژه و ژان وال[10]، 1372، ص11 و 12)

 4.  وقایع زندگی یا تحقیق زندگی‌نامه‌ای[11] : در این نوع تحقیق، مطالعه بر یک فرد، متمرکز می‌شود و از طریق روایت زندگی او به‌صورت حکایت‌گونه، رویدادهای زندگی فردی در چهارچوبی وسیع‌تر نمایان می‌شود. سپس با ارتباط دادن این رویدادها، به‌عنوان نقطه‌های عطف و اطلاعات گردآوری شده مورد تفسیر قرار می‌گیرند. از پژوهش زندگی‌نامه‌ای به‌عنوان تاریخ شفاهی[12] نیز یاد می‌شود. (بازرگان، 1387، ص115)

 5.  تحلیل مکالمات یا گفتمان[13] : در این نوع تحلیل، داده‌ها در اصل به‌صورت گفتار تولید می‌شوند؛ ولی بعدا آنها را به‌منظور تحقیق با دقت و وسواس فراوان و با استفاده از علائمی که تأکیدها، مکث‌ها، خنده‌ها و سایر ظرایف غیرکلامی را هم بر کاغذ بیاورد، به نوشتار تبدیل می‌کنند. موضوع این دسته از مطالعات به یک معنا "پیام" است. تحلیل گفتمان عمدتاً در علوم سیاسی ریشه دارد؛ ولی در شاخه‌های مختلفی از علوم دیگری، مانند زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی نیز کاربرد دارد. (رفیعی و دیگران 1387، ص132 و 133)

 

6.  تأویل‌شناسی یا هرمنوتیک[14] : روشی است که فهم متون و چگونگی ادراک و فهم و روند آن را بررسی می‌کند. به‌عبارت دیگر هرمنوتیک، هنر دستیابی به فهم کامل و تامّ عبارت‌های گفتاری و نوشتاری است. (نیچه، فریدریش ودیگران[15]، 1381)

 7.  کردارشناسی[16] : این نظریه که از مطالعه رفتار حیوانات در محیط‌های طبیعی به‌دست آمده، بیان می‌کند که نوزاد انسانی به‌طور ژنتیکی آماده است تا به افرادی که از او مراقبت می‌کنند، دلبسته شود. این دلبستگی‌ها از لحاظ تکاملی دارای ارزش است؛ زیرا سبب سازش با محیط می‌شود. به‌عقیده جان بالبی[17] پایه‌های زیستی رفتارهای دلبستگی، در صورتی‌که از دیدگاه تکاملی مطالعه شود، آسان‌تر قابل درک خواهد بود. (هنری، ماسن، پاول و دیگران[18]، 1373) به‌طور کلی در این روش سعی می‌شود تا انواع رفتار انسان‌ها شناسایی و درک شود.

 8.  نشانه‌شناسی[19] : نشانه‌شناسی در درجه اول با آفرینش "معنا" در متون (فیلم، برنامه‌های تلویزیونی و دیگر آثار هنری) سر و کار دارد. این علم نشان می‌دهد که نشانه و نقش آن چیست؟ نشانه‌ها و روابط، دو مفهوم کلیدی تحلیل نشانه‌شناختی هستند. در تحلیل نشانه‌شناسی تفکیکی موقتی و اختیاری بین محتوا و شکل قائل می‌شویم و تمام توجه خود را معطوف نظام نشانه‌هایی می‌کنیم که متن ما را می‌سازد. مثلاً غذا در برنامه تلویزیونی نباید فقط استیک، سالاد و ... تلقی شود؛ بلکه نظامی از نشانه‌ها که حاوی معانی مربوط به موضوعاتی مثل پایگاه، سلیقه، پیشرفت، ملّیّت و غیره است، می‌باشد. (آسابرگر، آرتور[20] ، 1387)

 9.  جامعه‌سنجی[21] : این روش را مورنو[22] در سال 1934 برای مطالعه و اندازه‌گیری روابط از نظر جذب و دفع متقابل یا یک طرفه در یک گروه طبیعی پیشنهاد کرده است. (رفرس، پل[23]، 1369، ص 142) به‌طور کلی این روش، وسیله‌ای برای تعیین درجه پذیرش افراد در یک گروه، کشف روابط این افراد و آشکار کردن ساخت خود گروه به کار می‌رود.

سخن پایانی این که پژوهش های کیفی و کمی می بایست در جهت تلفیق و تعامل حرکت کنند تا در این همپوشانی نقاط ضعف هریک از آنها کاهش یابد هرچند که پژوهشگر می بایست در این تلفیق اعتبار درونی و بیرونی پژوهش را مد نظر قرار دهد. فعالیت ها در حوزه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی و همچنین در دو گروه تحقیق و تحلیل محتوای معاونت پژوهشی در استانها از جنس فعالیت های کمی و کیفی هستند و آنچه که کاربری پژوهش ها را در حوزه تصمیم گیری و مدیریت افزایش می دهد وجود تلفیق و ترکیب روشهای کیفی وکمی است اما اساساً میل به پژوهش های کمی همواره در پژوهشگران به دلیل سهولت در برخی از فرایندها وجود دارد. علی ایحال کارشناسان و پژوهشگران سازمانی(در حوزه محتوای کتاب های درسی و مسائل آموزش و پرورش) در حیات کاری خود نیاز به پژوهش های کیفی و کمی دارند.

منابع:

• آریان‌پور، منوچهر و دیگران (137). فرهنگ پیشرو آریان‌پور. تهران، جهان رایانه، چاپ اول، ج5
• آسابرگر، آرتور (1387). روش‌های تحلیل رسانه‌ها، پرویز اجلالی. تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، چاپ سوم
• بازرگان، عباس (1387). مقدمه‌ای بر روش‌های تحقیق کیفی و آمیخته. تهران، دیدار، چاپ اول
• خوی‌نژاد، غلامرضا (1380). روش‌های پژوهش در علوم تربیتی. تهران: انتشارات سمت، چاپ اول
• رفرس، پل (1369). روانشناسی تجربی، سیروس ذکا.  تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول
• رفیعی، حسن و دیگران (1387). روش‌های تحقیق بین رشته‌ای در اعتیاد. تهران: دانژه، چاپ اول
• روحانی، حسن (بهار 1389). زمین‌ها و رویکردهای پژوهش کیفی. مجله راهبرد، شماره54، سال نوزدهم
• رونالد ار. پاول (1379). روش‌های اساسی پژوهش برای کتابداران. ترجمه‌ی نجلا حریری. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی
• گال، مردیت و دیگران (1382). روش‌های تحقیق کمّی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی. احمدرضا نصر و دیگران، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و سمت، چاپ اول، ج1
• نادری، عزت‌الله، سیف نراقی (1373). روش‌های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی. دفتر تحقیقات و انتشارات بدر
• نمازی، محمد (1382). نقش پژوهش‌های کیفی در علوم انسانی. مجله جغرافیا و توسعه، شماره بهار و تابستان
• نیچه، فریدریش ودیگران؛ هرمنوتیک مدرن (1381). گزینه جستارها، بابک احمدی و دیگران، تهران، مرکز، چاپ سوم
• ورنو، روژه و ژان وال (1372). نگاهی به پدیدارشناسی و فلسفه‌های هست بودن. یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی، چاپ اول
• هنری، ماسن، پاول و دیگران (1373). ‌رشد و شخصیت کودک. مهشید یاسایی، تهران، مرکز، چاپ هفتم