تعلیم و تربیت از هم جدا نیستند/ هدف دستیابی به مراتبی از حیات طیبه است

 مهر- گروه جامعه: آموزه های حیات طیبه باید مبنای عملکردی نهادهای دولتی و حکومتی در کشور ما باشد که سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که مبنای حرکتی این روزهای آموزش و پرورش است نیز بر همین مبنا تهیه شده است. حیات طیبه اولیای خداوند در قرآن مجید نیز مورد اشاره قرار گرفته است، زندگی بدون هر ناپسندی و زشتی چرا که در مقاب قرب خداوند این اعمال جایی ندارد. «حیات طیبه» در آیه ۹۷ سوره نحل آمده است؛ «مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مَن ذَکَر أَوْ أُنثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَلَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یعْمَلُونَ؛ هر کس، از مرد یا زن، کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای، حیات می بخشیم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند، پاداش خواهیم داد. اما این مضمون چگونه می تواند به زندگی ما، تربیت و خصوصا تربیت در مدارس راه پیدا کند آنگونه که در سند تحول بنیادین مبنای عملکرد آموزش و پرورش قرار می گیرد؟

«حیات طیبه» بیانی عمیق و عالی دارد و البته پایه ها و راه هایی برای رسیدن به آن وجود دارد که نزد کارشناسان فلسفه تعلیم و تربیت مورد توجه است.

دکتر علیرضا صادق زاده در پاسخ به سوال خبرنگار مهر مبنی بر اینکه مهمترین وجه تمایز تربیت اسلامی با دیگر مکاتب تربیتی که خصوصا در امر روان شناسی ‏مورد توجه است، چیست و خصوصا وقتی قرار است در مدارس، این تربیت را اجرایی و عملی ‏کنیم این مبنا چه پایه های عملی پیدا می کند، گفت: ما بحث تربیت اسلامی را به عنوان یک حوزه عمل اجتماعی که در طول عمر در شخصیت افراد تاثیرگذار است می شناسیم. روان شناسی دانش انسانی است که به توصیف و تبیین می پردازد آن هم در حوزه های یادگیری و رفتار و روان و.... اما در فضای تربیت اسلامی بیشتر نگاه این است که خود تربیت و ماهیت و اهدافش در یک نگاه کلان تربیتی که می شود آن را با نگاه پراگماتیستی یا بر اساس نگاه اگزیستانسیالیستی مقایسه کرد، اتفاق می افتد.

تربیت اسلامی به انسان نگاهی جامع نگر دارد

حجت الاسلام صادق زاده ادامه داد: در واقع تربیت اسلامی را با علم نمی شود قیاس کرد بلکه با مکاتب فلسفه تربیتی باید مقایسه کنیم که به چگونگی و چیستی تربیت می پردازند. بنابراین آنچه در فلسفه اسلامی می توانیم بگوییم مطرح است این است که محوریت این نگاه بحث انسان با جامعیتی است که اسلام به انسان نگاه می کند. در تربیت اسلامی بسیاری از بحث هایی که در مطالعات علمی مورد توجه قرار می گیرد هست اما فقط به آنها اکتفا نمی شود و نگاه جامعی میان ابعاد وجودی انسان اعم از اینکه انسان چیست و چه باید باشد و چگونه از وضع موجود به وضع مطلوب حرکت کند، وجود دارد.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: در کل تربیت اسلامی نگاهی کل گرایانه به وجود آدمی دارد و روی یک بعد مثل عاطفه یا عقلانیت متمرکز نمی شود اگر روی یک بعد نظر می دهد آن را با نگاه جامع جمع می کند. این جامعیتی است که در مکاتب رقیب وجود ندارد.

دکتر صادق زاده درباره این موضوع که در نگاه تربیت اسلامی انسان چگونه به سمت وضع مطلوب حرکت می کند نیز گفت: با تصور اینکه خداوند، رب انسان است و خالق همه عالم، بنابراین در تربیت اسلامی دستورها و راهکارهایی که خداوند از طریق دین برای تحول آدمی در نظر گرفته است، مورد توجه است. در این راه از عقل و تجربه بشری استفاده می شود اما در مکاتب روان شناسی مثلا با عقل و تجربه بشری و نگاه آزمایشی به یک آزمون و خطایی می رسند و اگر نشد می روند سراغ کاری دیگر. در فضای نگاه سکولار، انسان خودمختار است و بر همین اساس در تربیت گام بر می دارد. یعنی به فکر و اندیشه بشری تکیه می کند و تربیت را سامان می دهد. اینکه چقدر موفق یا ناموفق می شود بسته به درک او از واقعیت عالم و حقایق است و اینکه چه پیشنهادی برای وضع مطلوب و رسیدن به آن داشته باشد.

دانش آموزان را برای شغل و مدرک آماده نکنیم؛ برای زندگی آماده کنیم

حجت الاسلام ادامه داد: اما در اسلام آموزه هایی که از سوی خداوند برای هدایت بشر آمده است در نظر گرفته می شود که عقل و تجربه را در اختیار می گیرد اما در چارچوب آنچه دین به ما گفته است. تربیت اسلامی بر اساس معیارهای دینی حرکت می کند.

در اسلام آموزه هایی که از سوی خداوند برای هدایت بشر آمده است در نظر گرفته می شود که عقل و تجربه را در اختیار می گیرد اما در چارچوب آنچه دین به ما گفته است. تربیت اسلامی بر اساس معیارهای دینی حرکت می کند

کارشناس حوزه فلسفه تعلیم و تربیت همچنین درباره عملیاتی کردن چنین موضوعی در مدارس بیان کرد: مهمترین عنصری که در تربیت اسلامی به آن توجه شده است این است که اساس، دانش آموزانی هستند که به هر شکل، موضوع تربیت هستند. اینکه ما این افراد را قرار نیست برای شغل آینده و یا اینکه مدرکی بگیرند آماده کنیم. بلکه باید به دنبال این باشیم که آنها را برای زندگی شایسته که سعادت دنیا و آخرت را داشته باشد تربیت کنیم. پس در نگاه جامع اسلامی دین را به موضوع آخرت و رهنمودهایش منحصر نمی کنیم.

وی با اشاره به اینکه در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بر همین مبنا حیات طیبه و آماده شدن فرد برای این حیات طیبه در همه ابعاد مورد توجه قرار گرفته است، بیان کرد: در حیات طیبه ۴ اصل مورد توجه است. یکی رابطه فرد با خدا، دوم رابطه فرد با دیگر انسان ها، سوم رابطه فرد با طبیعت و چهارم رابطه فرد با خودش. در این روابط چهارگانه است که انسان مطلوب باید کنش و رفتار مناسب داشته باشد. نمی شود یک نفر مناسک مذهبی را انجام دهد اما همسایه اش را مورد آزار قرار دهد.

دکتر صادق زاده همچنین گفت: پس در فضای نگاه اسلامی بر خلاف تصور رایج دینداری در اسلام که به رابطه فرد با خداوند می پردازد، رابطه فرد با انسان های دیگر و مهمتر از آن رابطه فرد با خودش بسیار مورد توجه است. اینهاست که همه نگری و جامعیت به این فلسفه می دهد که شما یک جنبه فرد را فدای دیگر ابعاد نکنید. البته این را بگویم که همه اینها وضع مطلوب را تصویر می کند نه آنچه در جامعه ما به نام تربیت اسلامی در مدرسه و خانواده و جامعه در حال عملی شدن است.

وی با بیان اینکه تصور غلط دین دارد کردن مردم در جامعه وجود دارد، در این باره نیز گفت: تربیت دینی برای دین دار کردن افراد نیست. ما نمی توانیم کسی را دین دار کنیم چون انسان آزادی عمل دارد و عمل آگاهانه او شخصیتش را می سازد. ما نمی توانیم انسان را متحول کنیم یا هویتش را بسازیم بلکه می توانیم زمینه ساز تحول او باشیم و گام نهایی را باید خود فرد بردارد. حالا خیلی از معلم ها و پدر و مادرها در این تصور غلط پیش می روند. یا مثلا در تربیت اسلامی همانقدر که فرد باید به جنبه فردی توجه کند باید به جنبه جمعی نیز توجه کند. نه فردگرایی و نه جمع گرایی به تنهایی مورد توجه تربیت اسلامی نیست.

تربیت، تعلیم را در بر می گیرد

وی اظهار کرد: نکته دیگر اینکه متاسفانه در ادبیات رایج کشور ما بین تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش تفاوت گذاشته شده است. تربیت یک مفهوم عام و گسترده است که تعلیم نیز درون آن قرار دارد. هیچ گاه تعلیم و تربیت از یکدیگر جدا نبوده است و معلم در مقابل مربی قرار نگرفته است. در حالیکه امروزه در اموزش و پرورش ما یک عده را معلم می نامیم و یک عده را مربی.

تربیت فرایندی است که همه وجود آدمی را متحول می کند. ممکن است بخشی از آن از طریق آموزش باشد و بخشی از طریق تذکر و تشویق و... نگاه مدارس ما به بحث تربیت و تعلیم از اساس اشتباه است

این استاد دانشگاه اضافه کرد: تربیت فرایندی است که همه وجود آدمی را متحول می کند. ممکن است بخشی از آن از طریق آموزش باشد و بخشی از طریق تذکر و تشویق و... نگاه مدارس ما به بحث تربیت و تعلیم از اساس اشتباه است. معلم باید یک مربی دیده شود نه اینکه بگوییم معلم می آید جغرافیا و تاریخ و ریاضی درس می دهد و کس دیگر تربیت فرد را به عهده دارد. ما در تربیت اسلامی چنین چیزی نداریم. مربی و خود فرد در کنار هم زمینه ساز تحول می شوند. حالا مربی می تواند یک نویسنده باشد یا حتی کسی مثل حافظ و سعدی که مربی بودند. مربی کسی نیست که شغل رسمیش می شود مربی گری. امروز در آموزش و پرورش به کسانی که امور پرورشی را انجام می دهند می گوییم مربی و این یکی از اشتباهات جبران ناپذیر آموزش و پرورش است که سعی کردیم در سند تحول بنیادین آن را از بین ببریم.

دکتر صادق زاده با اشاره به اینکه اشتباه دوم ما در نظام آموزشی این است که مدام بر دانش تاکید داریم و آن را با اصل تربیت اسلامی در منافات می داند، گفت: دانش بخشی از تربیت است و ما باید به جنبه های عاطفی، ارادی، عملی و... نیز توجه کنیم. ضمن اینکه تربیت سلسه مراتبی است. سنگ بزرگ هم علامت نزدن است. پس نمی توان ایده آلی را در نظر گرفت که می دانیم رسیدن به آن سخت است باید از گام های کوچک آغاز کنیم. باید ابتدا سطوح اولیه تربیت را ملاک قرار دهیم و در مدارس از آنجا آغاز کنیم.

وی در توضیح بیشتر بیان کرد: ما باید تربیت را از آنجایی آغاز کنیم که بچه ها آنجا قرار دارند نه از جایی که ما می خواهیم باشند. در سند تحول پیش نیاز حیات طیبه در معنای ناب کمالات انسانی ذکر شده است. باید از اینجا کار را در مدارس آغاز کنیم. با کمالات انسانی چون صداقت، امانتداری، راستگویی، قانونمداری و... اگر ما چند سال در دوره ابتدایی وقت بگذاریم و به بچه هایمان چند صفت انسانی را یاد بدهیم هرگز از تربیت اسلامی عقب نمی مانیم. بلکه گام های اولیه تربیت اسلامی همین تربیت انسانی است که با فطرت انسان نیز سازگار است و هیچ کس هم با آن اساسا مخالفتی ندارد. اینگونه مدارس ما می توانند کانون حیات طیبه شوند.

کارشناس فلسفه تعلیم و تربیت گفت: اگر بخواهیم از آغاز در تربیت اسلامی دنبال حرف های بزرگ برویم همان سنگ بزرگ است. اگر گام اول را بنا به فطرت انسانی برداریم آنوقت گام بعدی را روی این می توانیم ‏مستحکم کنیم و وارد تربیت ناب اسلامی شویم. بچه های ما باید پیش از دین دار بودن اخلاق انسانی را بیاموزند که در آموزه های دینی هم بسیار توصیه شده است.