کتابهای درسی را می‌توان پرشمارترین کتابهای منتشر شده در ایران دانست که علاوه بر میلیون‌ها دانش‌آموز، بسیاری از پدران و مادران هم به دلیل جذابیت و مطالب آموزشی کتابهای درسی، خوانندگان آن‌ها به حساب می‌آیند.
کتابهای درسی به چه معنا است، چه ویژگی‌هایی دارد و با شمارگان بالا چگونه چاپ و توزیع میشود و تجدیدنظر در مطالب کتاب‌ها، به چه دلایل و ضرورت‌ها و توسط چه کسانی انجام میگیرد؟
کتابهای درسی و نظام رسمی آموزش
امروز در کمتر خانه‌ای، کتابهای درسی وجود ندارد و از آن‌ها سخنی به میان نمی‌آید. به گفته کارشناسان، کیفیت مطالب و چاپ کتابهای درسی نسبت به سال‌های گذشته به مراتب ارتقاء یافته و به روز شده است.
تعریف کتابهای درسی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
دکتر محمود امانی طهرانی ـ مدیرکل دفتر تألیف کتابهای درسی دوره‌های ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش در پاسخ به این سؤال می‌گوید: کتابهای درسی از 2 منظر قابل تعریف است؛ اول از نظر استفاده از آن‌ها در نظام رسمی آموزش کشور و نظارت‌هایی که در مورد تألیف و سازماندهی آن‌ها انجام میگیرد.
از منظر دوم، تفاوت کتابهای درسی با سایر کتابهای علمی است که در این مورد، سازماندهی‌های تألیف و تدوین خاص خود را دارد و از همفکری‌های ویژه‌ای برخوردار است. که در آن به مراحل یادگیری دانش‌آموزان توجه و پله‌های آن ترسیم و پیش پای مخاطبان گذاشته میشود.
آنچه کتابهای درسی را از سایر کتاب‌ها متمایز میکند، گنجاندن مطالبی در آن‌ها است که حاصل‌اش، مفهوم سازی است، در حالی که کتابهای معمولی علمی معمولاً به این موضوع توجه خاصی ندارند و مسیرهای دیگری را طی می‌کنند.
در کتابهای درسی مشخصه‌های دیگر هم مورد توجه قرار میگیرد که از جمله به روان‌شناسی یاد گیرنده یا مخاطب‌شناسی می‌توان اشاره کرد که به عنوان مثال روان‌شناسی یادگیرندگان دوره ابتدایی با سایر مقاطع تحصیلی تفاوت‌هایی دارد.
از سوی دیگر کتابهای درسی با توجه به تکنولوژی آموزشی تألیف و تدوین میشود که این ویژگی، آن‌ها را از سایر کتاب‌ها متمایز می‌سازد، ویژگی دیگر کتابهای درسی، سمت و سوی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن‌هاست و به همین دلیل تابعی از نظام پذیرفته شده و قانونی کشور محسوب می‌شوند و نسبت به مأموریت‌های گوناگون نظام آموزش و اولویت‌ها و برنامه‌های کلان و ملی کشور، عکس‌العمل‌های مناسب نشان می‌دهند.
ویژگی‌های مؤلفان کتابهای درسی
دکتر امانی طهرانی با تأکید بر این که کتابهای درسی نقطه اصلی تحول‌های آموزش کشور به حساب می‌آیند، اظهار می‌دارد: اگر قرار است تحولی در نظام آموزشی کشورمان ایجاد شود. معمولاً از کتابهای درسی آغاز میشود که در این رابطه می‌توان به دگرگونی‌های محتوایی، تاریخی و بازنویسی این کتاب‌ها اشاره کرد. گاهی هم محتوای یک کتاب درسی مانند ریاضی تغییر نمی‌کند، اما روش تدریس و یادگیری آن نیازمند تغییراتی است که در این مورد بدون جایگزین کردن کتابهای جدید، صرفاً روش‌های تدریس آن‌ها تغییر میکند و گاهی هم تغییر کلی مطالب یک کتاب درسی احساس میشود. در ایران رسم بر این است که دوره‌های آموزش ضمن خدمت معلمان، عمدتاً بر پایه تغییر کتابهای درسی برگزار میشود و به این ترتیب می‌توان گفت کتابهای درسی، نقش مهمی در تحقق اهداف نظام آموزشی کشور ایفا می‌کنند.
مدیرکل دفتر تألیف کتابهای درسی دوره‌های ابتدایی و متوسطه نظری درباره چگونگی تألیف کتابهای درسی توضیحاتی می‌دهد و با یادآوری این که مؤلفان کتابهای یاد شده باید 3 ویژگی داشته باشند، از صلاحیت‌های علمی مؤلفان به عنوان ویژگی نخست یاد میکند و می‌گوید: مؤلفان کتابهای درسی از نظر علمی باید به آنچه که می‌نویسند، احاطه کامل علمی داشته باشند تا آنچه می‌نگارند، محل ایراد و انتقاد و مناقشه صاحب‌نظران آن رشته نباشد.
ویژگی دوم، برخورداری مؤلفان از صلاحیت‌های مرتبط با علوم تربیتی، تکنولوژی آموزشی و نظریه‌های یادگیری است، به نحوی که ضمن سازماندهی مطلوب یادگیری دانش‌آموزان، قادر به نوشتن طراحی و سناریوی آموزشی مطلوب و قابل قبول هم باشند.
ویژگی سوم مؤلفان، برخورداری از ذوق و سلیقه تألیف کتابهای درسی است که ترکیبی از خلاقیت، ادبیات، مخاطب شناسی، عصرشناسی و به روز بودن اطلاعات علمی آنان است تا تألیفات‌شان برای دانش‌آموزان و معلمان خوشایند، خوش خوان و خوش آموز باشد.
مؤلفان در مورد نخست باید دارای مدارج بالای علمی باشند و دانش خود را به روز نگاه داشته باشند درخصوص ویژگی دوم، اگر هم در رشته‌های خاصی مدارک بالای تحصیلی ندارند، مطالعات و دوره‌هایی را باید گذرانده باشند که آنان را از صلاحیت‌های علمی موردنظر بهره‌مند کرده باشد. مؤلفان همچنین باید از صلاحیت‌های اعتقادی و دینی بهره‌مند باشند. به هر حال، مؤلفی موفق‌تر است که در عین حال که توانایی‌های علمی و تربیتی و ادبی دارد، یک معلم باتجربه هم باشد. او باید فضای یادگیری دانش‌آموزان را به درستی درک کند و به خوبی بداند که برای کی و کجا، کتابهای درسی را تألیف میکند.
شورای برنامه‌ریزی کتاب‌ها
این دانش‌آموخته دکترای برنامه‌ریزی درسی با تخصص آموزش علوم با اشاره به این که در هر یک از حوزه‌های کتابهای درسی، شورای برنامه‌ریزی وجود دارد که در آن جغرافیای هر درس ترسیم میشود، اظهار می‌دارد: این جغرافیا در برگیرنده مواردی مانند تعیین هدف، محتوی، یاد دهی و یادگیری و روش ارزشیابی است و در ضمن، مؤلفان هر کتاب درسی را با توجه به شناخت قبلی که از آنان دارد، تعیین میکند.
تألیف هر کتاب درسی معمولاً انفرادی نیست، بلکه به صورت گروهی انجام میگیرد و در این کار از کارشناسان با تخصص‌های گوناگون و مرتبط استفاده به عمل می‌آید تا آنچه تألیف میشود، کمترین ایراد علمی را داشته باشد.
هر کتاب درسی که تألیف میشود توسط اعضای گروه برنامه‌ریزی بازخوانی و در صورت نیاز، اصلاح میشود.
برخی از مؤلفان، هماهنگی کل یک کتاب را بر عهده میگیرند . گاه متن یک درس برای نخستین بار توسط مؤلفان نوشته میشود و گاهی هم در یک کتاب درسی بنا بر ضرورت آنقدر اصلاح و تغییر انجام میگیرد که در نهایت آنچه به چاپ می‌رسد با تألیف اولیه آن کتاب، از زمین تا آسمان تفاوت دارد! از اینرو است که تألیف یک کتاب درسی به طور کلی زمان قابل توجهی را به خود اختصاص می‌دهد که معمولاً کمتر از یک سال نیست و این ویژگی کتابهای درسی را از سایر کتابهای علمی متمایز میکند.
اعتبار سنجی کتاب‌ها توسط معلمان
یک کتاب درسی قبل از چاپ برای « اعتبار سنجی» در اختیار گروهی از معلمان و متخصصان امر قرار میگیرد و در یک کار پژوهشی، نظرها و پیشنهادهایشان استخراج میشود . پس از طی این مرحله، چاپ آزمایشی کتاب و توزیع آن به صورت آزمایشی در کشور آغاز میشود و کتاب‌ها برای بررسی و تحلیل محتوی، در اختیار معاونت‌های پژوهشی ادارات کل آموزش و پرورش استان‌ها قرار میگیرد و علاوه بر آن، در هر استان لااقل 10 کلاس دخترانه و پسرانه برای اولین تدریس کتابهای مورد نظر انتخاب می‌شوند و یک گروه پژوهشی با حضور در این کلاس‌ها، نتایج تدریس آن‌ها را گزارش می‌کنند تا در چاپ‌های بعدی کتاب‌ها، مورد توجه قرار گیرد.
دکتر امانی طهرانی در پاسخ به این سؤال که طی اینهمه مراحل آموزشی و پژوهشی برای چاپ و توزیع یک کتاب درسی چه ضرورتی دارد، می‌گوید: اگر در یک کتاب معمولی، یک عدد یا کلمه اشتباه شود، بازتاب چندان گسترده‌ای ندارد و حتی ممکن است کسی متوجه آن نشود. اما در مورد کتابهای درسی چنین نیست و کوچک‌ترین اشتباه در متون آن‌ها، با عکس‌العمل‌های گسترده والدین، معلمان و مسئولان وزارت آموزش و پرورش مواجه میشود.
در خصوص کتابهای درسی، حساسیت‌ها فوق‌العاده زیاد است، تا آنجا که گاهی برحسب ضرورت، چند برابر هزینه تألیف یک کتاب صرف اعتبارسنجی و چاپ آزمایشی آن میشود.
شمارگان 130 میلیون جلدی
به گفته دکتر امانی طهرانی، میانگین شمارگان کتابهای دوره‌های ابتدایی و متوسطه و کتابهای عمومی دوره دوم متوسطه بیش از یک میلیون جلد در هر کتاب است و مجموع شمارگان کتابهای درسی در کل کشور نیز به افزون بر 130 میلیون جلد در سال می‌رسد که عمده آن‌ها در 2 چاپخانه متعلق به وزارت آموزش و پرورش چاپ میشود در کنار آن‌ها باید از حجم بالای کتابهای «راهنمای معلمان» هم یاد کرد.
وی با یادآوری این که عمده کتابهای درسی همراه با کتابهای راهنمای معلمان تولید و منتشر میشود و همراه با ویدئو‌های آموزشی، هم برای معلمان و هم دانش‌آموزان است، می‌افزاید: تقریباً تمامی کتابهای درسی پایه دارای ویدئو‌های راهنمای معلم است که از جمله کتابهای پایه چهارم ابتدایی و پایه هشتم، در سال جاری تحصیلی، می‌توان اشاره کرد.
همچنین تعدادی «دی.وی.دی» حاوی فیلم‌ها و نرم‌افزارهای آموزشی و یا فایل‌های صوتی (کتاب گویا)، سال تحصیلی گذشته در بسیاری از پایه‌ها، همراه با کتابهای درسی ارسال و توزیع شده است و ایران از معدود کشورهای جهان است که تمامی کتابهای درسی‌اش را بر روی سایت ( chap.sch.ir) قرار داده که قابل دانلود با کیفیت بالا است.
تجدید نظر در متون کتابهای درسی
به طور معمول هر کتاب درسی هر 5 سال یکبار باید مورد تجدیدنظر اساسی قرار گیرد و هر 10 سال یکبار کتاب جدیدالتألیف، جایگزین کتاب قبلی شود، که البته در این قاعده ممکن است استثناء هم باشد. زیرا از کهنه‌شدن مطالب درسی باید جلوگیری شود و همچنین عکس‌های کتاب‌ها باید به‌روز باشد. زیرا به عنوان مثال اگر بخواهیم درباره تهران امروز نوشته‌ای داشته باشیم، باید با خودداری از عکس‌های قدیمی، تصاویر جدیدی از تهران را چاپ کنیم.
دکتر امانی طهرانی با تأکید بر اهمیت طراحی و گرافیک کتابهای درسی می‌افزاید: یکی از مسئولیت‌های گروه‌های درسی، بازنگری‌های مستمر و مراقبت دائم از محتوای کتابهای درسی است تا به محض آگاهی از دانش جدید، مطالب آن وارد کتاب‌ها شود. به عنوان مثال، بعد از پدید‌آمدن زیست شناسی مولکولی، در این درس بازنگری صورت گرفت و زیست‌شناسی دوره متوسطه به ویژه سال آخر پیش دانشگاهی، منطبق با علم روز و زیست شناسی ملکولی شد.
همچنین مسایل روز و پاسخگویی به شبهات و آموزه‌های دینی و نیازهای روز آن، مورد توجه قرار میگیرد و یا در کتاب درسی تاریخ به موضوع نهضت بیداری اسلامی هم پرداخته شده است.
کتابهای استانشناسی
دکتر امانی طهرانی با تأیید قابل استفاده بودن کتابهای درسی برای عموم و بخصوص در مورد متقاضیان آزاد آموزشهای فنی و حرفه‌ای به عنوان خودآموز و این که کتابهای درسی تاریخ، ادبیات، استانشناسی و امثال آن‌ها برای بزرگسالان هم قابل استفاده است، می‌افزاید: کتابهای استانشناسی هر سال در 32 مجلد به چاپ می‌رسد و ضمن آن که در مدارس تدریس میشود، منابع بسیار خوبی برای شناسایی استان‌ها است. کتابهای یادشده نه فقط برای خریدهای عمومی منعی ندارد، بلکه موجب تقویت علمی و دانش هموطنان‌مان هم میشود. کتاب هر استانی توسط برجسته‌ترین معلمان آن استان نوشته و منتشر میشود و در آن موارد گوناگونی مانند تاریخ، جغرافیا، اقتصاد، صنعت و شهیدان هر استان، معرفی شده است و به عبارتی، دائره‌المعارف استان‌ها محسوب میشود.
از سوی دیگر چون هزنیه تألیف وچاپ کتابهای درسی از بودجه عمومی کشور تأمین میشود، ارزانتر از سایر کتاب‌ها در اختیار علاقه‌مندان قرار میگیرد و این در حالی است که کتابهای درسی از کاغذ و چاپ اعلا و چهار رنگ برخوردار است که با استانداردهای کشورهای پیشرفته صنعتی، برابری میکند.
توزیع در حداقل زمان ممکن
موضوع مهم دیگر درباره کتابهای درسی، توزیع مطلوب آن‌ها در حداقل زمان ممکن است که به گفته دکتر امانی طهرانی، در اول مهرماه و بدون تبلیغات و بزرگنمایی و حتی در برخی مناطق که معلمان مدارس‌شان هنوز معرفی نشده اند، کتاب‌ها در اختیار دانش‌آموزان قرار میگیرد و برای توزیع به موقع کتاب‌ها هم تاکنون نیازی به توصیه مسئولان محلی نبوده است.در حال حاضر با توجه به تجربه‌های طولانی مدت، به محض این که کتابی به چاپ می‌رسد، به مناطق مورد نظر در استان‌ها فرستاده میشود تا امکان توزیع به موقع آن‌ها در ابتدای سال تحصیلی، وجود داشته باشد. توزیع این کتاب‌ها به غیر از کتابهای دوره ابتدایی، به وسیله کتابفروشی‌ها انجام میگیرد و همچنین توزیع سایر اقلام آموزشی مانند راهنمای معلمان، با ساز و کار جدیدی که اندیشیده شده است، به همت انتشارات مدرسه و به وسیله «شرکت پخش مدرسه» که توسط وزیر آموزش و پرورش افتتاح شده است، صورت می‌پذیرد و علاوه بر مراکز فروش استان‌ها، اقلام یادشده به روش الکترونیکی و اینترنتی هم قابل سفارش و تهیه است.
تألیف کتاب برای فارسی زبانان
از تألیف و انتشار کتابهای درسی به روش نوین حدود یک قرن می‌گذرد، که با تأسیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در 40 سال قبل، در شیوه‌های تألیف و انتشار این کتاب‌ها دگرگونی‌هایی حاصل شده است.
دکتر امانی طهرانی با بیان این که فعالیت‌‌های برون مرزی وزارت آموزش و پرورش در حوزه کتابهای درسی به 2 بخش همکاری‌های علمی در تألیف برخی از کتابهای درسی کشورهای فارسی زبان مانند افغانستان و توزیع رایگان این کتاب در خارج از کشور برای دانش‌آموزان ایرانی و علاقه‌مندان به زبان فارسی تقسیم میشود، می‌افزاید: تألیف، آماده‌سازی و چاپ کتاب‌هایی تحت عنوان «الفبای نیاکان» با آموزش خط فارسی برای مردم تاجیکستان انجام گرفته و با استقبال آنان روبه رو شده است.
کتابهای کمک آموزشی
دکتر امانی طهرانی با بیان این که کتابهای کمک آموزشی حکم تیغ دولبه‌ای را دارد که اگر اصولی تدوین شده باشد، می‌‌تواند به تسریع، تثبیت و تعمیق یادگیری کمک کند، می‌گوید: با این حال متأسفانه بسیاری از کتابهای کمک آموزشی برخلاف اهداف کتابهای درسی حرکت می‌کنند و به جای پرورش مهارت‌ها و مفاهیم علمی و کاربردی در دانش‌آموزان، مجموعه‌‌ای از پرسش و پاسخ‌های حفظی بی‌ارزش را در اختیار آنان می‌گذارند و به عبارت دیگر یک متن مفید و خواندنی و رشد دهنده و منسجم درسی را به قطعات بی‌ارزش و فاقد انسجام علمی تبدیل می‌کنند و یا دانش‌آموزان را پیش از زمان مقرر و مناسب به دام آموزشهای کنکور می‌اندازند. از اینرو کتابهای کمک آموزشی باید به دقت و وسواس انتخاب شوند.
در این ارتباط ما برای کمک به معلمان و خانواده‌ها، از 10سال پیش جشنواره‌ای را تحت عنوان «سامان‌بخشی کتابهای کمک آموزشی» برگزار می‌کنیم که در آن تمامی کتابهای یادشده توسط گروهی از کارشناسان باتجربه بررسی و در نهایت اسامی کتابهای مطلوب به جامعه آموزشی کشور معرفی میشود. این کتاب‌ها در 3 سطح تقسیم‌بندی می‌شوند؛
سطح اول کتاب‌هایی که بیش از 90 امتیاز میگیرند، که اسامی‌شان در آخر کتابهای درسی آورده میشود. سطح دوم، کتاب‌هایی که بین 75 تا 90 امتیاز کسب می‌کنند، که اسامی آن‌ها در جزوه‌ای تحت عنوان «کتابنامه رشد» به تمامی مدارس کشور ارسال میشود و سطح سوم، کتاب‌هایی که 60 تا 75 امتیاز به دست می‌آورند که اسامی آن‌ها هم در آدرس اینترنتی سازمان
www.samanketab.ir
به آگاهی کاربران می‌رسد.
این دکترای برنامه‌ریزی درسی درباره تدوین کتابهای آموزشی به زبان‌های محلی کشورمان اظهار می‌دارد: طبق قانون اساسی ،آموزش زبان‌های محلی در ایران مجاز است، اما تدریس کتابهای درسی رسمی مانند علوم، تاریخ و ادبیات، فقط باید به زبان فارسی باشد تا به این وسیله به تحکیم وحدت ملی کمک شود. از سوی دیگر در کتابهای درسی 2 تا 4 صفحه، سفید گذاشته شده و در اختیار معلمان است که در آن‌ها می‌توانند مقاله‌ها و مطالب مورد نظر و علاقه‌شان را به زبان‌های محلی‌شان بنویسند و تدریس کنند، که از آنجمله به ادبیات محلی می‌توان اشاره کرد.
ارسال نظر