چکیده

هدف این پژوهش بررسی اخبارجعلی و مهارت‌های مقابله با آن است؛ موضوعی که امروزه به‌یکی از پربسامدترین واژه‌ها در رسانه‌های خبری جهان تبدیل شده که مواضع رسانه‌ای پرچالش دونالدترامپ در این خصوص بسیار تأثیرگذار بوده است. این پژوهش، با چهار پرسش اصلی شامل «اخبارجعلی چیست؟، چرا اخبارجعلی تولید و منتشر می‌شوند؟، چگونه اخبارجعلی را می‌توان شناسایی کرد؟ چه مهارت‌هایی برای مقابله با اخبارجعلی وجود دارد؟»؛ تکیه نظری خود را بر دو نظریه «جنگ‌روانی» و «نظریه توطئه» قرار داده است. اخبارجعلی که بر بستر فضای دوم و به‌یاری ابزاری چون رسانه‌های اجتماعی مجالی مناسب‌تر برای تولید و انتشار توسط دولت‌ها، احزاب، سازمان‌ها، گروه‌های تروریستی و حتی ربات‌ها یافته؛ به‌یک معضل بزرگ و نگرانی جدی بدل شده‌است. با این حال و علی‌رغم تلاش‌های انجام گرفته جهت مواجهه با اخبارجعلی، امکان تشخیص آن از اخبارواقعی بنا به عللی گوناگون همچنان دشوار است. در این میان یکی موثرترین شیوه‌های مقابله با اخبارجعلی، توسعه آموزش سوادهایی از جمله سوادهای رسانه‌ای[1]، خبری[2]، بصری[3] و اطلاعاتی[4] به‌مخاطبان است تا آشنایی با روش‌ها و فراگیری مهارت‌های لازم، توان شناسایی و مقابله با اخبارجعلی را فراهم نماید.

واژگان کلیدی

اخبارجعلی، اطلاعات جعلی، جنگ روانی، تئوری توطئه، سواد رسانه‌ای

مقدمه

در روزگار حاضر پرتواترشدن واژه اخبارجعلی[5] در رسانه‌های خبری جهان، بی‌تردید مرهون و مدیون مواضع سیاسی و رفتار ارتباطی پرچالش دونالدترامپ در مواجهه با اصحاب رسانه‌ است. ترامپ از آغاز کمپین تبلیغاتی ریاست جمهوری و در ادامه پس از به‌روی کار آمدن و ورود به کاخ سفید، هرگاه توسط خبرنگاران مورد پرسش‌ قرارگرفت، به‌آنان تاخت؛ به‌روزنامه‌نگاران برچسب زد و سازمان‌های‌خبری را رسانه‌هایی جعلی نامید و تلاش نمود به حامیان خود القا کند که وی با آن‌ رسانه‌های به‌تعبیر او دروغ‌پراکن در حال مبارزه است. به‌طور مثال او در توئیتی به‌مناسبت دویستمین روز از ریاست جمهوری‌اش ضمن اینکه از مردم آمریکا خواست اخبارساختگی را باور نکنند، اظهار داشت: «با گذشت 200روز به‌ندرت دولتی در آمریکا موفق شده است به آنچه ما رسیده‌ایم، دست یابد...‌ حتی به آن نزدیک هم نشده است! لذا اخباردروغین و نتایج نظرسنجی‌ها را باور نکنید.». وی در توئیتی دیگر مدعی شد انتشار اخبارجعلی توسط رسانه‌هایی چون سی‌ان‌ان، ای‌بی‌سی ، ان‌بی‌سی، سی‌بی‌اس، نیویورک‌تایمز و واشنگتن‌پست؛ پایگاه اجتماعی ‌او را قوی‌تر می‌کند! (ایرنا، 1396)

فارغ از رویکرد ترامپ نسبت اخبارجعلی، نگرانی از توسعه این موضوع در سال‌های اخیر به‌حدی بوده که سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا نسبت به گسترش اخبارجعلی و عواقب ناگوار آن هشدارداده، برخی کشورها، نهادها و سازمان‌ها تمهیداتی برای مبارزه با آن درنظر گرفته و اجراکرده‌اند. این نگرانی‌ها بی‌مورد نیست چراکه اخبارجعلی با مختل‌کردن گردش صحیح اطلاعات و گمراه‌سازی افکارعمومی نه‌تنها این قابلیت را دارد که امنیت کشورها را به‌خطر انداخته، مخاطبان را از حق اساسی دسترسی آزاد به‌اطلاعات واقعی محروم‌سازد؛ بلکه در عمل موضوعیت و کارآمدی نظام‌های انتخاباتی و دموکراتیک را نیز به‌شدت به‌مخاطره می‌اندازد. درعین‌حال که طول می‌کشد تا افراد اتفاقات و اطلاعات گسترده، درهم‌ریخته‌ و جعلی‌ای را که از سوی برخی سیاستمداران و سازمان‌های رسانه‌ای ارائه‌می‌شود، با نگاهی منتقدانه مورد تحلیل قرار دهند؛ امّا مخاطبانی که از اندک دانش و مهارت ارتباطی جهت مقابله با اخبارجعلی برخوردارند؛ می‌توانند به‌طور مثال توییت‌های صبحگاهی ترامپ، آخرین نشست مطبوعاتی سخنگوی کاخ‌سفید یا موضوعات نقل‌شده از تارنماها و شبکه‌های خبری حامی جمهوری‌خواهان مانند Breitbart وFoxNews را براساس معیارهایی صحیح ارزیابی و تحلیل کنند.

بوم‌شناسی ارتباطی در طی ادوار گوناگون بارها شاهد حضور پدیده اخبارجعلی و نقش آن در شکل‌گیری و تغییر معادلات و روند مناسبات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در سطوح مختلف بوده که پیامدهایی نگران کننده نیز به‌دنبال داشته‌است. به‌تبع این امر، یکی از اصلی‌ترین انتقادها به‌رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های برخط در عصر اطلاعات و ارتباطات، عدم توانایی مخاطبان در تشخیص اخبار واقعی و تفکیک آن از اخبارجعلی است. نگرانی از عدم توانایی تشخیص و تفکیک اخبار واقعی از جعلی تا بدان‌جا پیش رفت که بسیاری از شرکت‌ها، سازمان‌ها، دولت‌ها، مراکز آموزشی و حتی رسانه‌ها، برای مبارزه با این نوع اخبار به‌ چاره اندیشی و یافتن راهکارهای مناسب پرداختند. انتقاد از عدم توانایی مخاطبان در تشخیص اخبارجعلی، پس از انتقادهای گسترده متخصصان و صاحبان‌نظر از فیس‌بوک در دوره انتخابات2016 ریاست جمهوری آمریکا و ادعای تأثیر اخبارجعلی در آرای داده شده به دونالد ترامپ به‌شکلی فزاینده شدت‌یافت. هیلاری‌کلینتون، اصلی‌ترین رقیب ترامپ و یکی از نامزدان شکست‌خورده‌ دوره اخیر انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بر این باور است که‌دلیل اصلی شکستش در انتخابات سال2016، انتشار وسیع شایعات برگرفته از اخبارجعلی علیه وی بوده‌است. انتقاد به فیس‌بوک در دوره مذکور از آن رو است که منتقدان معتقدند این رسانه اجتماعی، امکان انتشار تبلیغات دروغ در قالب اخبارجعلی و گسترش آن را در فضای برخط و نابرخط فراهم کرد. گسترش اطلاعات ناراست در فرایند انتخابات آمریکا به قدری برای حزب شکست خورده دموکرات گران تمام شد که باراک اوباما رییس جمهوری وقت آمریکا، فیس‌بوک را «ابرمهملات» خواند.

فرانسیس فوکویاما، فیلسوف آمریکایی با اشاره به گستره انتشار اخبارجعلی در سال2016، این سال را «زمان ظهور جهان پساحقیقت» نامید که در آن به‌طور تقریبی تمام منابع اطلاعاتی با مطالب مغایر و مشکوک زیر سئوال رفت. فوکویاما اخبارجعلی را از ثمرات اینترنت می‌داند و براین باوراست که همگرایی نامیمون این دال و مدلول، به قطبی‌شدگی و بی‌اعتمادی در نهادها و تزلزل در ساختارهای موجود ‌انجامیده، پیامدهایی بسیار مخرب درپی داشته و دارد. او می‌گوید: «به‌نظر می‌رسد مردم هر چه را که در اینترنت می‌خوانند، باور می‌کنند و معتبرش می‌دانند؛ چراکه میان تولیدکننده و مصرف‌کننده اطلاعات هیچ واسطی وجود ندارد که چون اخباری که در گذشته منتشر می‌شد، آن را اعتبارسنجی کند. اکنون روسیه، چین و کشورهای دیگر نقشی فعال در از بین بردن اعتبار اطلاعات برعهده گرفته‌اند که این خود شیوه‌ای جدید از جنگ است. همزمان، مردم حاضرند هر چیز را باورکنند و اهمیتی به صحت آن‌ نمی‌دهند. از سوی دیگر، می‌توانم بگویم که نهادها همیشه تحت کنترل نخبگان بوده‌اند و این نهادها و کنترل نخبگان بر آن‌ها با حضور اینترنت ضعیف می‌شوند. شاید دموکراسی‌ها بدون میزانی از کنترل از سوی نخبگان نمی‌توانند عملکردی خوب داشته باشند، ولی پاسخ قطعی را باید منتظرماند و در سال‌های پیش رو دید.»[6]  

گال بکرمن ستون نویس روزنامه نیویورک تایمز طی یادداشتی برای این روزنامه با عنوان «70 سال اخبارجعلی»، عملکرد رسانه‌های روسی در دوران اتحاد جماهیر شوروی را در چارچوب گردش اطلاعات سوژه خبری قرار داد. وی نوشت: میخائیل گورباچف آخرین رییس دولت این کشور، در تابستان 1990 میلادی و برهه‌ زمانی حساس که کشورش رو به‌فروپاشی بود، در گفت‌وگویی با مجله تایم اعلام کرد که "من از دروغ بیزارم". این جمله فقط به‌این دلیل انقلابی است که از دهان یکی از رهبران شوروی خارج شده است. بکرمن در ادامه تاکید می‌کند: اتحاد جماهیر شوروی بزرگترین نمونه کشوری است که در قرن بیستم از تبلیغات و اطلاعات برای کنترل و محدود کردن شهروندانش یعنی ارائه «70 سال اخبارجعلی» استفاده کرد. (ایرنا، 1396)

براساس آنچه که شرح آن رفت، اخبارجعلی موضوعی با پیشینه طولانی است که بر بستر فضای دوم امکان تولد، رشد و گسترش آن بیش از پیش میسر شده‌است. این اخبار برای بسیاری از مخاطبان حقیقی و حقوقی به یک معضل تبدیل شده که بدون داشتن مهارت‌ها و آموزش‌های لازم، امکان تشخیص آن ممکن نیست. ضرورت شناخت اخبارجعلی، علل انتشار، چگونگی شناسایی و مهارت‌های مقابله با این اخبار که روز به‌روز نیز بر دامنه آن‌ها اضافه می‌شود؛ نویسندگان این مقاله را بر آن داشت تا پس از ارائه تعاریفی از مفهوم نظری اخبارجعلی، به واکاوی دلایل باورپذیری آن بپردازند و شیوه‌های انتشار اخبارجعلی را مورد بررسی قرار دهند و بخش پایانی برای مقابله با آن‌ها چاره‌جویی نموده، راه‌کارهایی عملی ارائه‌دهند.

براین اساس، این مقاله در پی پاسخ به 4 سئوال اصلی‌ اخبارجعلی چیست؟، چرا اخبارجعلی تولید و منتشر می‌شوند؟، چگونه می‌توان اخبارجعلی را شناسایی کرد؟ و چه مهارت‌هایی برای مقابله با اخبارجعلی وجود دارد؟ است.

مفهوم نظری اخبارجعلی

علی‌رغم اینکه مفهوم اخبارجعلی دیرپا بوده و عمری به‌قدمت تاریخ بشریت دارد اما بنا به آنچه که در واژه‌نامه Merriam Webster آمده، اصطلاح اخبارجعلی دارای سبقه‌ای 125ساله است (2017،Merriam Webster) هر چند در برخی منابع دیگر به آغازین سال‌های قرن هیجدهم نیز در این‌باره اشاره شده است.

در واژه‌نامه Cambridge اخبارجعلی به کژروایت‌هایی اطلاق شده که به‌نظر می‌رسد واقعیت دارند و برای اثرگذاری بر دیدگاه‌های سیاسی در افکار عمومی در قالبی جدی یا طنز از طریق اینترنت یا دیگر رسانه‌ها منتشرمی‌شوند. (2017،Cambridge dictionary) رویکرد این لغت‌نامه در رابطه با اخبارجعلی، در چارچوب توان اثرگذاری آن بر نتایج انتخابات است.

در واژه‌نامه Urban مفهوم اخبارجعلی برای دفاع از موقعیتی غیرمنطقی یا راهی برای بازداشت فرد در استفاده از مهارت‌های تفکر انتقادی به‌کار گرفته شده است؛ آن هم به‌هنگامی که یک خبر و منبع آن، موید تعصبات فردی یا جمعی و ایدئولوژیک نیست. این لغت‌نامه در تعریفی دیگر و با رویکردی اقتصادی، اخبارجعلی را داستان‌پردازی‌های دروغین یا اغراق آمیز برای کسب درآمد و فروش کالا از طریق تبلیغات می‌داند که در فضای اینترنت با استفاده از عنوان‌های جذاب، مخاطب/کاربر را به کلیک کردن بر روی مطالب برمی‌انگیزاند. (2017،Urban dictionary)

تعبیر واژه‌نامه Collins از اخبارجعلی شامل اطلاعات مجعول، اغلب به‌ظاهر محرمانه و در عین حال احساسی است که این اطلاعات تحت پوشش گزارش‌های خبری منتشر می‌شود. به‌بیان دیگر این واژه‌نامه اخبارجعلی را اطلاعاتی ناصواب و گاه حساس می‌داند که واقعی نمایانده، ارائه و منتشر شده؛ از طریق اینترنت منتشر می‌شود. (2017، Collins dictionary)

دایره‌المعارف Wikipedia اخبارجعلی را از جنس روزنامه‌نگاری زرد یا تبلیغاتی برمی‌شمارد که شامل اطلاعات ناصواب حاصل از جعل عمدی اطلاعات بوده و از طریق رسانه‌های فردی و جمعی از جمله رسانه‌های خبری، اجتماعی که برخط هم می‌توانند محسوب شوند؛ منتشر می‌شود. این اخبار با هدف گمراه‌کردن مخاطبان جهت کسب منافع مالی یا امتیازات سیاسی نوشته و منتشر می‌شود. مخاطب اخبارجعلی با دریافت سرنخ‌های اغراق‌آمیزِغلط، احساس سرگردانی می‌کند. اخبار دروغین برخلاف ظاهر واضحش، گمراه کننده و فریبنده بوده؛ گاهی جنبه طنز به‌خود می‌گیرد. خبرهای جعلی برای «کلیک خوردن» و کسب درآمد حاصل از آن و خوانده شدن، دارای عناوین خبری چشم نواز و ترغیب‌کننده‌اند.‌ برای افزایش تعداد خوانندگان و به‌اشتراک گذاشته شدن اخبارجعلی در فضای برخط، از داستان‌های خبری جذاب در اینترنت استفاده می‌شود. در این چارچوب ارتباط‌گر سعی می‌کند بدون توجه به صحت و سقم اخبار، با طنزآلود کردن مطلب جهت کسب منافع مادی مخاطب/کاربر را به کلیک کردن بر روی مطلب یا تبلیغات مرتبط با آن ترغیب کند. اخبارجعلی همچنین پوشش خبری رسانه‌های رسمی و جریان اصلی را تحت انقیاد خود درآورده، موجب‌می‌شود پوشش اخبارمهم از باب راستی‌آزمایی آن برای روزنامه‌نگاران دشوارتر از روال معمول شود.( 2017، Wikipedia)

فارست ترود سردبیر تارنمای ServerWatch معتقد است خبرجعلی یا دروغین، به‌اطلاعات نادرست یا تبلیغاتی که تحت پوشش اخبارمعتبر منتشرشده، گفته می‌شود. وی می‌افزاید که تارنماها و کانال‌های خبری جعلی، در تلاش برای گمراه کردن مصرف‌کنندگان محتوا، به‌سخنان و اطلاعات ناصواب خود که از طریق شبکه‌های‌اجتماعی منتشر می‌کنند؛ رنگ و بوی محرمانه می‌دهند. ترود در ادامه به یکی از چندین و چند تعریف موجود از اخبارجعلی، موجود در تارنمای PolitiFact اشاره می‌کند: "خبرجعلی رویدادی‌است که استادانه مانند گزارش‌های تهیه شده توسط روزنامه‌نگاران معتبر، ساخته ‌و پرداخته شده؛ برای باورپذیرشدن حداکثری در فضای برخط و شبیه شدن به‌گزارش‌ها و روایت‌های رسانه‌های معتبر، دستکاری می‌شود." (2017، Stroud)

مارگارت رویوس نویسنده و مدیر دانشنامه فناوری اطلاعات TechTarget و مرکز یادگیری WhatIs.com خبرجعلی را گزارشی ناراست می‌داند که برای جلب توجه، گمراه کردن، فریب دادن یا آسیب رساندن به اشخاص حقیقی و حقوقی مشهور تولید می‌شود. به‌گمان رویوس بر خلاف اطلاعات غلط -که دقیق نیست چراکه خبرنگار برداشتی اشتباه از امر واقع داشته است- خبرجعلی آگاهانه و با قصد قبلی برای تحت تاثیر قراردادن فرد یا چیزی تولید می‌شود. اخبار دروغین در همان‌حال که اطلاعاتی گمراه‌کننده ارائه می‌دهند، می‌توانند به‌سرعت گسترش یابند؛ زیرا آن اطلاعات با دیدگاه مخاطبان مطابقت دارد. (2017،Rouse)

کارولین کنور سردبیر بخش آموزش مهارت‌های رسانه‌ای به‌والدین در تارنمای Common Sense Media پیرامون اخبارجعلی اظهار می‌دارد که این اخبار ادعاهایی دروغین‌اند که نیمی از آن‌ها واقعیت و نیمی دیگر دروغ‌هایی صریح بوده، در محیط برخط جهت جلب مخاطب/کاربر برای کلیک کردن، به‌اشتراک گذاشتن و جلب مخاطبان/کاربران دررقابت‌اند. علی‌رغم این شرایط برخی مخاطبان/کاربران با شناخت ‌این‌گونه اخبار و عدم بازنشر اطلاعات نادرست، که برای تحت تاثیر قراردادن نظرات دیگران، کسب منافع مالی و بی‌اعتبارنمودن رقبا استفاده می‌شود؛ تلاش می‌کنند. (2017، Knorr)

پل چادویک از مدیران سابق روزنامه گاردین چاپ استرالیا، ماهیت اخبار دروغین را فریبکارانه می‌داند که بر این اساس خبر، عامدانه و بر اساس قصد و نیتی قبلی ساخته شده؛ به‌طور غیرواقعی و به‌قصد گمراه‌سازی مخاطبان به‌کار گرفته می‌شود. جهت تحقق این امر، رویدادها شبیه به‌واقعیت یا به‌شکلی قابل‌اثبات به‌مخاطب عرضه می‌شود. (2017، Chadwick)

رنه‌هابز استاد ارتباطات و رسانه دانشگاه Rhode Island در عین حال که از افزایش رو به‌تزاید اخبارجعلی در فضای رسانه‌ای اظهار نگرانی می‌کند معتقد است جهان درحال نشان دادن واکنش مناسب نسبت به اخبارجعلی است چراکه مردم در همه جا در حال آگاه شدن نسبت به این اصل هستند که "تمام پیام‌های رسانه‌ای ساخته می‌شوند." (2017، Hobbs)

دیوید باکینگهام استاد آموزش و مدیر مرکز مطالعات کودکان، جوانان و رسانه‌ها در دانشگاه لندن در تعریف خود از خبرجعلی آن را خبری می‌داند که به‌عمد برای گمراه کردن یا فریب دادن ساخته می‌شود. وی می‌افزاید که مهم است مخاطبان، اخبارطنزآمیز را مانند آنچه در تارنماهایی مانند onion می‌آید، از اخبارجعلی تشخیص دهند؛ هرچند ممکن است بعضی از مخاطبان همیشه این تمایزات را جدی نگیرند. (2017، Buckingham)

باعنایت به تعاریف مذکور و دیگر تعاریف موجود، نویسندگان این مقاله بر این باورند که اخبارجعلی اخباری متشکل از اطلاعات جعلی و شایعات است که مغرضانه، به‌منظور جهت دادن به افکارعمومی در جهت کسب‌ منافعی خاص، به‌واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط‌جمعی تولید و منتشر ‌می‌شوند.

مبانی نظری پژوهش

نویسندگان این مقاله جهت ایجاد تکیه نظری در پژوهش مزبور، نظریاتی گوناگون را مورد مداقه قرارداده و در نهایت از دو نظریه جنگ روانی[7] و تئوری توطئه[8] بهره برده­اند.

جنگ روانی

در منابع مختلف معانی‌ای متنوع برای جنگ روانی متصور شده‌اند که به‌طور دائم تغییراتی در تعریف آن رخ می‌دهد. به‌طور مثال صلاح نصر جنگ روانی را اعمال دراز مدت رویه‌ای شامل نشر خبر به‌روش مستمر با استفاده از وسایل مختلف با هدف کمک به‌سیاست دولت در بالا بردن شهرت و اعتبار آن و دست‌یابی‌ به دوستی و تأیید می‌داند. اما آنچه که تعاریف مختلف بر آن اجماع دارند، بهره‌مندی از مفهوم جنگ روانی در مورد تمامی روش‌ها و وسایل به‌کار گرفته شده علیه باورهای انسان است.

اهداف جنگ روانی

صلاح نصر به نقل از کتاب «جنگ سیاسی راهنمای همزیستی رقابت‌آمیز» اثر جان اسکات؛ هدف اساسی جنگ روانی را تضعیف و نابود کردن دشمن بوسیله مانورهای دیپلماتیک، فشار اقتصادی، ارعاب، خرابکاری، دادن اطلاعات درست یا نادرست و محروم ساختن دشمن از دوستان و حامیانش می‌داند. (نصر،1387)

راهبردهای اساسی جنگ روانی

    طراحان جنگ روانی، بنیان و اساس رویکرد خود را بر تبلیغات استوار کرده‌اند. هدف آن‌ها تاثیرگذاری بر عقاید افراد یا جامعه هدف است. امروزه در ادبیات جنگ روانی واژه تبلیغات معادل واژه Propaganda درنظر گرفته شده‌است چراکه در جنگ روانی از همه شیوه‌هایی که یک عامل تبلیغاتی[9] به‌کار می‌بر‌د، بهره برده می‌شود. همّ عوامل تبلیغاتی، تسخیر افکارعمومی و استفاده حداکثری از رسانه‌هاست. مدیران و طراحان خبری در حوزه جنگ روانی باید بیش و پیش از هر چیز در شناسایی حداکثری گروه‌های هدف خود کوشیده، از طریق شیوه‌هایی روش‌مند، میزان اثری را که هر یک از روش‌های جنگ روانی می‌توانند اعمال کنند؛ بیابند.

جنگ روانی و رسانه‌ها

در جنگ روانی از همه امکانات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... برای تاثیرگذاری بر افکارعمومی استفاده می‌شود. در این رهگذر، انواع ابزار ارتباطی در نظرگاه نظریه‌پردازان جنگ روانی از جایگاهی رفیع برخوردارند. دولت‌ها و متخصصان جنگ روانی درتلاشند از طریق واژه‌ها، زبان، تصویر و ... بر ذهن مخاطبان اثر گذاشته، افکارعمومی را بدون رویارویی مستقیم و توسل به‌شیوه‌ نظامی با خود همراه‌سازند. متخصصان جنگ روانی در تلاشند فرهنگ و عقاید مردمان کشورهای مختلف را با برنامه‌سازی رسانه‌ای کمرنگ نموده، آنگاه شیوه ها و روش‌های خود را به‌کار گیرند. (رضایی،1389)

شیوه‌های جنگ روانی

مفهوم جنگ روانی را می‌توان در مورد تمامی روش‌ها و وسایلی که علیه باور انسان کارکرد دارند، به‌کاربرد. جنگ روانی ممکن است کوتاه‌مدت یا درازمدت باشد اما جهت تأثیرگذاری بیشتر و قوی‌تر به‌طور معمول از روش‌هایی خاص که به آن‌ها شیوه‌های جنگ روانی گفته می‌شود، متوسل می‌شوند که برخی از آن‌ها عبارتند از: تهدید؛ فریب؛ تکرارمطالب؛ تحریف؛ سانسور خبری؛ بزرگنمایی مشکلات؛ تفرقه‌افکنی؛ ترور؛ تبلیغات؛ دادن اطلاعات ناقص؛ کوچک‌نمایی توانمندی‌ها (تبیان، 1391) ولی در نوشتار حاضر، به‌اختصار به‌تعاریف دو شیوه «دروغ» و «شایعه» اشاره می‌شود:

دروغ: این شیوه قدیمی که هنوز برخی رسانه‌ها، فراوان از آن بهره می‌برند، به‌طور عمده برای مرعوب‌کردن حریف یا افکارعمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بدین معنی که پیامی را که به‌هیچ وجه واقعیت ندارد، طرح می‌کنند.

شایعه: انتقال شفاهی پیامی برای برانگیختن باور مخاطبان و همچنین تأثیر در روحیه آنان در جایی است که زمینه دسترسی به اخبار موثق امکان‌پذیر نیست. مطالب کلی شایعه باید حول محورهای اساسی و مهم ‌باشد که مخاطب نسبت به آنها حساسیتی بالا دارد. بهترین شیوه برای القای پیام مورد نظر فرستنده در زمان‌هایی که پخش پیام به‌طور شفاف و روشن امکان پذیر نیست یا در مواقعی که فکر می‌کنند با مشکلاتی قانونی همراه است؛ استفاده از کنایه و اشاره است. کنایه به‌دلیل غیرصریح بودن، به‌طور معمول تأثیراتی عمیق بر مخاطب داشته، به‌وفور در تبلیغات مشاهده می‌شود. برای نمونه، گفته می‌شود «می‌گویند فلانی با تروریست‌ها ارتباط دارد» یا «شنیده می‌شود فلان گروه در حمایت از تروریست‌ها فعالیت می‌کنند» یا «به‌نقل از شاهدان عینی، حقوق بشر در فلان کشور رعایت نمی‌شود» که به هر شکل، ارتباط با تروریسم و نقض حقوق بشر را به افکارعمومی القا می‌کند. (کلانتری، 1388)

تئوری توطئه

اصطلاحی است که در ابتدا، برای توصیف هر ادعای فریبکارانه به‌کارمی‌رفت و عبارت است از نداشتن اعتقاد یا باورنکردن شکل ظاهری و رسمی رویدادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی. قرائت افراط‌گرایانه این تئوری بیان می‌کند که تمام مشکلات موجود در جهان در پی اَعمال گروهی از افراد پرنفوذ است که به‌طور معمول از نظرها پنهان‌اند. در بسط این مفهوم چنین گفته می‌شود که گروه‌هایی کوچکِ هوشمندِ دارای امکانات گسترده سیاسی، اقتصادی، نظامی، علمی، فرهنگی و رسانه‌ای در پس تمام حوادث خیر و شر دنیا قرار دارند. از این منظر، گروه‌های مزبور برنامه‌هایشان را به‌گونه‌ای پیش می‌برند که افکارعمومی درگیر مسائلی مجعول و حاشیه‌ای شود تا توانایی تمرکز و تفکر بر علل و دلایلی را که نشان‌دهنده وجود انواع برنامه پیش‌برنده این گروه‌ها به‌سوی تحقق اهدافی خاص است؛ نیابد.

توسل به تئوری توطئه به‌عوامل روانی و فرافکنانه بسیار مرتبط است. کارشناسان و متخصصان به‌طور معمول پس از دریافت اطلاعات و دانستنی‌های کافی، مستندات محکم و انجام آزمایش‌های لازم با کنجکاوی، ریزبینی و کندوکاو همه جانبه یک رویداد، به تفسیر آن می‌پردازند ولی کثیری دیگر به‌ویژه شهروندان عادی بلافاصله پس از هر رویداد برای چرایی آن، پاسخی آنی و تحلیلی سطحی دارند؛ بنابراین افراد با انگیزه‌هایی متفاوت در چارچوب تئوری توطئه تعریف و دسته‌بندی می‌شوند که ممکن است از یکی یا ترکیبی از عوامل زیر سرچشمه بگیرد:

1. کم‌اطلاعی، ناآگاهی یا کم‌حوصلگی

2. علت روانی که افراد برای اقناع خود، به فرافکنی متوسل می‌شوند و علت یک رویداد را به موضوع یا فاعلی خیالی منتسب می‌کنند.

3. برای سرگرمی یا منحرف کردن ذهن از امرواقع به‌موضوع، فاعل و عامل غیرواقعی به تئوری توطئه متوسل می‌شوند.

4. به‌سبب عدم علاقه‌مندی به درک کنه وقایع جهت یافتن پاسخ چرایی هر رویداد، به ‌تئوری توطئه پناه‌می‌برند.

5. با مطالعه و دقت کافی به تئوری توطئه متمسک می‌شوند که این امر ممکن است انگیزه‌های ایدئولوژیک، قومی، قبیله‌ای و سیاسی داشته باشد. بیشتر افراد علاقه‌مند به ‌داوری بر اساس اعتقادات ایدئولوژیک که به‌طور معمول با گمانه‌زنی به قضاوت می‌پردازند به این‌گونه تحلیل روی می‌آورند. (ویکی‌پدیا، 1396)

در گذشته اشخاص علت هر رویداد ناگوار را به‌اهریمن و شیطان منتسب می‌کردند و مانند جبرگرایان، ریشه‌یابی علت و معلولی رویدادها را امری بی‌فایده می‌دیدند؛ لذا با توسل به‌تفسیر رویدادها از منظر تئوری‌توطئه، به‌بررسی ابعاد و زوایای مختلف موضوع‌ نیازی نمی‌دیدند و مراجعه به‌کتاب‌ها، مقاله‌ها، تئوری‌های سیاسی و تجزیه‌وتحلیل تاریخی و زنجیره‌ای حوادث، برایشان بی‌معنی بود. (همان) این افراد معتقدند هیچ رخداد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دنیا بدون دلیل پشت‌پرده اتفاق‌نمی‌افتد بلکه همواره افرادی در پس پرده‌ رخدادها هستند که مسائل را هدایت می‌کنند. آنانی که از این منظر به‌تئوری توطئه می‌نگرند به‌طور معمول مدرک کافی یا معتبر دال بر اثبات مدعایشان ندارند. از منظر تئوری توطئه هیچ واقعه‌ای تصادفی نیست و هرچه رخ می‌دهد اجرای یک برنامه ناشی از قصد و عمدی است که انسانی در آن دخیل است. هیچ چیز چنان نیست که به‌نظر می‌رسد و تمام حوادث و وقایع در نهان باهم مرتبط‌اند. بنابراین باید همواره اسرار را کشف کرد و به رمزگشایی از آن‌ها پرداخت چرا که در پس یک راز، رازی بزرگتر و به‌غایت سری نهفته است. ذهن معتقدان به تئوری توطئه به‌طور بی‌پایان گرفتار توهمات و دور باطل تردید است. در مواردی نیز ارائه بعضی از مدل‌های تئوری توطئه که با ادله ضعیف بیان می‌شوند را به همان مجامع و گروه‌های پنهان می‌توان نسبت داد که با ارائه چنین مطالبی سعی در بی‌پایه نشان‌دادن اصل قضیه دارند. به‌بیان دیگر توطئه‌گر، خود با ارائه یک تئوری ضعیف و غیرقابل‌دفاع از واقعیت ماجرا، سعی در پوشاندن نیات اصلی خود دارد و این خود می‌تواند نمودی از پیچیدگی‌های این تئوری محسوب شود. (فتاحی، 1393)

در چارچوب یکی از قرائتهای موجود از تئوری توطئه، گروههای کوچک دارای امکانات گسترده، در پس تمام حوادث قرار دارند. این گروهها برنامه هایشان را به کمک بنگاههای رسانه ای و با تولید و نشر اطلاعات مجعول و اخبار جعلی به گونه ای پیش می برند که افکار عمومی درگیر مسائلی غیراساسی و حاشیه ای شود تا توانایی تمرکز و تفکر بر علل و دلایلی را که نشان دهنده وجود انواع برنامه پیش برنده این گروهها به سوی تحقق اهدافی خاص است را نیابند.

مفهوم تئوری توطئه اغلب مصادیقی سیاسی را به ذهن متبادر می کند، در حالی که مصادیقی از جنس ارتباطات و فناوری در این خصوص نیز قابل اشاره هستند. در پیش برد اهداف تئوری توطئه از انواع رسانه ها ، ابزار، اخبار و اطلاعات و... بهره گرفته می شود که از این جمله تصاویر هستند.

کلر گرفیک، مدیر نمایشگاه‌های گالری عکاسان لندن که میزبان نمایشگاهی با موضوع نظریه‌های توطئه و با عنوان «هفته توطئه» بود، معتقد است: «اخبار جعلی و نظریه‌های توطئه به هیچ وجه چیز جدیدی نیست. ولی امروزه به شکلی بی‌سابقه به جریان‌ها و اندیشه‌های غالب راه یافته‌اند. هر کسی می‌تواند نظریه‌های توطئه را از طریق اینترنت به خوردِ دیگران دهد. امکان نشر و انعکاس آن‌ها به شکلی تصاعدی بالا رفته است». به اعتقاد گرفیک، همین نکته به تقویت نظریه‌های توطئه دامن زده است. از نظر او، تسلط نظریه‌های توطئه بر فضای حاکم یکی از عوامل تغییر سیاست در جهان است: «حتی می‌شود گفت که دونالد ترامپ هم محصول همین فرهنگ جدید نظریه‌ توطئه است؛ انفجار توطئه در جهان اینترنت باعث شده شخصیتی مثل او تولید شود.  گرفیک در خصوص اینکه چه کسانی به نظریه‌های توطئه متوسل می‌شوند؟ معتقد است: «آدم‌هایی که فکر می‌کنند دنیا آن واقعیت‌هایی را که آن‌ها می‌خواهند به آن‌ها نمی‌دهد. آن‌ها دوست دارند که در این دنیای عظیم و پیچیده، روایتی را پیدا کنند که همه چیز را بسته‌بندی و محدود کند، حتی اگر این روایت از نظر دیگران واقعاً عجیب و باورنکردنی باشد. آدم‌ها به طور غریزی سعی می‌کنند هر جور که بتوانند به چیزها معنا بدهند.»... در این دنیای تیره توطئه‌ها، عکس نقشی حیاتی ایفا می‌کند. بسیاری از نظریه‌های توطئه استدلال‌های خود را بر «شواهدی» مبتنی می‌کنند که عکس در اختیار فضای عمومی گذاشته است. (سوک، 2017)

روش پژوهش

در این پژوهش از روش اسنادی و کتابخانه‌ای بهره‌برده می‌شود. این روش‌ در زمره روش‌ها یا سنجه‌های غیرمزاحم و غیرواکنشی به‌شمار می‌آید. بدین دلیل که‌هنگام استفاده از دیگر روش‌ها نظیر مشاهده، مصاحبه و ... مشکل اساسی جمع‌آوری اطلاعات است، حال آن‌که به‌هنگام کاربرد روش‌های اسنادی، اطلاعات موجودند. علاوه بر آن، این روش‌ از مشکلاتی بزرگ که در تحقیقات آزمایشی یا مصاحبه پیش می‌آید مبراست. روش کتابخانه‌ای در تمام تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بعضی از آن‌ها موضوع پژوهش از نظر روش‌، از ابتدا تا انتها متکی بر یافته‌های کتابخانه‌ای است. (ساروخانی، 1389) در این مقاله، با بهره­گیری از روش اسنادی و کتابخانه‌ای، تمرکز بر یافتن پاسخ چهار پرسش پژوهش است. ابزار مورد استفاده در این روش نیز فیش برداری است.

یافته های پژوهش

اطلاعات جعلی

همان‌گونه که توصیف اصطلاح «جعلی» در اخبارجعلی کمی پیچیده به نظر می‌رسد، تشریح واژه اطلاعات جعلی که دال اخبار جعلی است، نیز دشواری‌های خاص خود را دارد؛ چراکه از یک سو به انواع اطلاعاتی که محصول به اشتراک‌گذاری غیرمستقیم اطلاعات غلط[10] است، اطلاق شده؛ از سوی دیگر برای بیان اطلاعات گمراه‌کننده[11] که حاصل نشر عامدانه اطلاعاتی غلط که به‌طور معمول در قالب تبلیغ برای بی‌اعتبار کردن صاحبان قدرت و ثروت منتشر می‌شود؛ مورد استفاده قرارمی‌گیرد. فصل مشترک این دو نوع اطلاعات، قرارگرفتن مخاطب در معرض پیام‌هایی است که آگاهانه مغرضانه تولید شده‌اند با این تفاوت که در خصوص اطلاعات غلط مخاطب ناآگاهانه به بازنشر این پیام‌ها می‌پردازد یا به‌بیانی دیگر توسط تولیدکنندگان محتوای جعلی به خدمت گرفته می‌شود و در اخبار گمراه کننده مخاطب خود قربانی این پیام‌ها محسوب می‌شود. دسته‌بندی‌هایی مختلف از اطلاعات جعلی در دنیا ارائه شده که در این مقاله به هفت‌گانه‌ای که مورد پذیرش کثیری از صاحبان‌نظر در عرصه علوم ارتباطات قرارگرفته، به‌شرح زیر پرداخته می‌شود:

1. محتوای طنز: هدف آن آسیب‌رساندن نیست ولی ظرفیت فریبکاری را دارد.

2. محتوای مغالطه‌آمیز: استفاده گمراه‌کننده از اطلاعات برای دسیسه‌پردازی را شامل می‌شود.

3. محتوای تقلیدی: از منابع واقعی تقلید می‌شود.

4. محتوای ساختگی: 100 درصد کذب بوده، برای آسیب رساندن و فریبکاری تولید می‌شود.

5. ارتباطات جعلی: هنگامی که تیتر، محتوای بصری یا توضیحات، متن را پشتیبانی نمی‌کنند.

6. بافت/ بسترجعلی: در هنگامی که محتوای واقعی با اطلاعاتی در بافت جعلی ارائه می‌شود.

7. محتوای دستکاری شده: هنگامی که متنی واقعی برای فریبکاری دستکاری می‌شود.

چرایی تولید اطلاعات جعلی

اگر جهت چاره‌اندیشی پیرامون اخبار جعلی به‌دنبال راه‌حلی جدی هستیم، باید درباره کسانی که این اطلاعات را تولید می­کنند و دلایل شیوه تولید آن فکر کنیم. اطلاعات جعلی به دلیل وجود عواملی چون روزنامه‌نگاری ضعیف، طنز، تحریک کردن یا دست انداختن، تعصب شدید، جانبداری، منافع اقتصادی، تأثیر سیاسی، تبلیغات و... تولید می‌شوند. در جدول شماره 1، ماتریس اطلاعات جعلی ارائه شده است. (Wardle,2017)

جدول شماره 1: ماتریس اطلاعات جعلی

اطلاعات غلط و گمراه کننده
محتوای ساختگی	محتوای دستکاری شده	محتوای تقلیدی	بافت/بستر جعلی	محتوای مغالطه‌آمیز	ارتباطات جعلی	طنز	مقوله                عامل
			P	P	P		روزنامه‌نگاری ضعیف
P		P				P	طنز
P	P	P					تحریک کردن یا دست انداختن
			P				تعصب شدید
			P	P			جانبداری
P		P			P		منافع اقتصادی
P	P		P	P			تاثیر سیاسی
P	P	P	P	P			تبلیغات

گاه حکومت‌ها و دولت‌ها نیز جهت تحقق برخی اهداف سیاسی، نظامی، اقتصادی و... در انتشار اخبارجعلی نقش دارند به نحوی که در پاره‌ای از اوقات با هک کردن سایت‌های مختلف، این اهداف را دنبال می‌کنند.

دلایل پذیرش اخبارجعلی از سوی مردم

جایگزینی اخبارجعلی به‌جای اخبار واقعی موضوعی جدید نیست. اما سوال این است که چرا اغلب مردم علی‌رغم بالارفتن سطح آگاهی‌های عمومی هنوز هم این اخبار را باور می‌کنند. عواملی متعدد سبب‌ساز شکل‌گیری این امر می‌شوند تا مردم به‌راحتی اخبار جعلی را باورکنند. در این میان، چهار عامل سادگی شناخت، ناهماهنگی در شناخت، اثر پس‌زدن[12] و وحدت گروهی/ اجتماعی، بیش از همه در باور اخبار جعلی توسط مردم نقش دارند. جورج اورول از جمله افرادی است که به موضوع اخبار جعلی واکنش نشان داده بود. او طی مطلبی که در سال 1946 منتشر شد، اظهار داشت که برای آنکه به‌درستی مشاهده کنید چه‌چیز در برابر شما قراردارد، باید به‌طور مستمر در حال مبارزه بود. نکته این است که همه به یکسری موضوعات باور دارند که بسیاری از آن‌ها نادرست‌اند. زمانی فرد قادر است اشتباه‌بودن چیزی را ثابت کند که به‌طور گسترده حقایق را مورد بررسی قرار داده، نشان دهد حق با او است تا جاییکه ممکن است لازم شود تا آخر عمر چنین رویکردی را دنبال کند. تنها بررسی و کنکاش است که در بازه زمانی مشخص، نشان می‌دهد یک موضوع به ظاهر واقعی، دروغی بیش نبوده است.

از دیگر دلایل پذیرش اخبار جعلی از سوی مردم می‌توان به قدرت پیام‌های تصویری و ارسال هماهنگ و مکرر آن‌ها اشاره کرد؛ تجربه‌ای که گروهی از جوانان آمریکایی جهت اثرگذاری در انتخابات ریاست جمهوری فرانسه در سال جاری میلادی از آن بهره بردند. این گروه که از حامیان ترامپ محسوب می‌شدند، به‌طور برخط با یکدیگر ارتباط برقرارکردند تا بر انتخابات فرانسه که در آوریل2017 برگزار شد؛ تاثیر بگذراند. آن­ها پوشه‌هایی از میم‌های قابل اشتراک را به‌اشتراک­گذاشته­اند تا حتی کسانی که به زبان فرانسه صحبت نمی­کردند، بتوانند محتوای بصری را در هشتگ­های روز وارد کنند. این امر موجب شد گروه­های دور از هم نیز با استفاده از رسانه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خصوصی، به‌راحتی با هم هماهنگ می‌شدند. هنگامی که ارسال پیام­ از سوی ارتباط‌گر هماهنگ­ و مداوم باشد، به دلیل انبوه پیام‌هایی که هر روز می‌بینیم، ذهنِ بسیارخسته و متکی به اکتشافات (میانبر­های ساده روان­شناختی)، به‌راحتی فریب می‌خورد. هنگامی که درباره یک موضوع به‌دفعات چندین پیام را می­بینیم، ذهن آن را میانبری معتبر تعبیر کرده و در تعاقب آن می­گوییم: «این پیام به‌طور حتم واقعی است، چون امروز آن را به‌دفعات دیده‌ام.» این در حالی است که هر چه متن به سمت بصری‌تر شدن سیر می‌کند، احتمال انتقاد از آن کمتر و امکان باورپذیری آن بیشتر می‌شود؛ در نتیجه احتمال نقد اطلاعاتی که در جهت باورهای پیشین مخاطب هستند، کمتر و چون ازدیاد اطلاعات ذهن را خسته می­کند، تاثیرگذاری بر مخاطب سهل­تر است. (Wardle,2017)

بی‌بی‌سی در مطلبی باعنوان «ظهور پدیده خبر جعلی» پیرامون نحوه باور اخبار جعلی توسط مردم پس از ذکر مقدمه‌ای می‌نویسد که اگر چرچیل زنده بود، می‌دید جمله معروفش که «تا حقیقت بیاید شلوارش را بالا بکشد، دروغ به آن‌ور دنیا رسیده» چقدر به‌واقعیت این روزها نزدیک است. به‌طور نمونه تحقیقات جدید نشان می‌دهد آمریکایی‌هایی که اخبار را از رسانه‌های اجتماعی دریافت می‌کنند، هر روز بیشتر می‌شوند. بنابراین بیراه نیست اگر بگوییم شمار کسانی که در معرض اطلاعات نادقیق هستند، هر روز بیشتر می‌شود - نه فقط نادقیق، که گاه کاملا جعلی. اینترنت پر است از تارنما‌های خبری جعلی، از آن‌ها که به‌طورعمد روزنامه‌های واقعی را جعل می‌کنند گرفته، تا تارنما‌های تبلیغاتی حکومت‌ها و آن‌ها که روی مرز باریک طنز و شایعه‌ حرکت می‌کنند. یکی از این تارنما‌ها نشنال‌ریپورت[13] است. تارنمایی که مدعی است منبع خبری مستقل شماره یک آمریکا محسوب می‌شود. صاحب و بنیان‌گذار آن شخصی است که خود را آلن مونت‌گومری معرفی می‌کند که البته اسمی مستعار است. او می‌گوید: «تولید خبر بعضی وقت‌ها مثل استعمال مخدر است چراکه از زیاد شدن بازدیدکننده‌ها نشئه ‌می‌شوی. کم کم می‌فهمی که چه طعمه‌ای به قلاب بزنی تا مردم سراغش بیایند. این کار برای من بیش از هرچیز سرگرمی است.» یکی از پرسروصداترین خبرهای نشنال‌ریپورت، خبر قرنطینه‌شدن یکی از شهرهای آمریکا به‌سبب شیوع یک بیماری مرگبار بود. مونت‌گومری توضیح می‌دهد که مردم چطور خبرهای جعلی تارنمایش را می‌خواندند و بازنشر می‌کردند. وی در ادامه می‌افزاید: «بدیهی است که تیتر مهم‌ترین بخش است و البته نام دامنه هم مهم‌است. نام تارنما باید طوری انتخاب شود که تا حدممکن موجه و مشروع به‌نظر آید. پایین‌تر از تیتر و بیش از دو پاراگراف اول را هرگز کسی نمی‌خواند، بنابراین اگر همان دو- سه پاراگراف اول معقول و منطقی به‌نظر رسد، بعدش می‌توانید هر کار دل‌تان خواست بکنید.»

شیوه‌های انتشار اخبار جعلی

افراد در رسانه‌های اجتماعی با کلیک کردن روی دکمه بازنشر، ناآگاهانه و بدون کنترل واقعی‌بودن مطلب، آن‌ها را به اشتراک‌ می‌گذارند. برخی دیگر از خبر‌های جعلی را روزنامه‌نگارانی منتشر می‌کنند که بیش از هر زمان و به‌طور همزمان تحت‌فشار درک‌‌پذیرکردن و گزارش صحیح دادن اطلاعات پدیدار شده در اینترنت قراردارند. بر همین منوال اشخاصی دیگر نیز آن اخبار را در گروه‌های به‌نسبت مرتبط به اشتراک نهاده و آگاهانه برای تاثیرگذاری بر افکارعمومی تلاش می‌کنند. بعضی دیگر از این دست اخبار نیز در مقام بخشی از کمپین‌های انتشار اطلاعات جعلی توسط شبکه‌های تروریستی و شبکه‌هایی که توسط روبات‌ها مدیریت می‌شود، به‌اشتراک گذاشته می‌شود.  (2017Wardle,)

برخی اقدامات جهانی انجام شده جهت مقابله با اخبارجعلی

پس از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال 2016، تلاش برای مبارزه و مقابله با تولید و انتشار اخبارجعلی شدت گرفت تا جایی که شرکت‌هایی چون گوگل و فیس‌بوک ‌اقداماتی عملی را در این رابطه آغاز کردند. به‌طور نمونه گوگل بخشی جدید را با عنوان فکت‌چک[14] به‌نتایج جست‌وجوی خود اضافه‌کرد. البته خود گوگل قادر به تشخیص صحت اخبار نیست، اما این سرویس جدید صحت اخبار را با بررسی دیگر منتشرکنندگان خبر و سازمان‌ها و شرکت‌های مسئول کنترل و بررسی وقایع مانند Snopes وPolitiFact  انجام می‌دهد. بر این اساس، گوگل در کنار تمام اطلاعاتی مهم و غیرمهم که درباره آن خبر وجود دارد، اطلاعاتی بیشتر را منتشر می‌کند تا نشان ‌دهد اولین منتشرکننده خبر چه شخص یا تارنمایی بوده و چه تارنماهایی دیگر به خبر موردنظر استناد کرده‌اند. علی‌رغم این قبیل تلاش‌ها، گوگل اعتقاد دارد حتی با این کار نباید انتظار داشت که هر خبری که جست‌وجو می‌شود، به‌شیوه‌ای معجزه‌آسا توسط شخصی بررسی و درستی آن مشخص شود؛ بلکه هدف اصلی آن کمک به‌مردم است تا وقتی به‌دنبال اطلاعات‌اند، بتوانند عادلانه‌تر و منطقی‌تر درباره آنچه می خوانند؛ قضاوت کنند. این دومین حرکت گوگل پس از تهیه فهرستی از تارنماهای منتشرکننده اخبارجعلی از پایگاه داده‌های خود و فیس‌بوک، برای مبارزه با انتشار اخبار جعلی است و به‌نظر می‌رسد این قبیل مساعی ادامه یابد.

فیس‌بوک هم در پی انتقادهای وارده به آن، به‌دنبال محدود کردن اخبار جعلی در شبکه اجتماعی خود است. این شبکه‌اجتماعی اعلام کرد جهت کنترل اخبارجعلی تمرکزش بر سه حوزه اصلی است:

- ایجاد اختلال در مشوق‌های اقتصادی برای تولیدکنندگان اخبار جعلی

- ارائه محصولات جدید برای جلوگیری از انتشار اخبار جعلی

- کمک به‌مردم برای تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر در مواجهه با اخبار جعلی

ارائه آموزش به کاربران پیرامون چگونگی تشخیص اخبار جعلی و آغاز همکاری‌هایی با شرکا برای جلوگیری بیشتر از انتشار این نوع اخبار، از جمله دیگر اقدامات فیس‌بوک است.

توئیتر نیز مشغول کار روی قابلیتی جدید است که به‌کاربران اجازه می‌دهد توییت‌های حاوی اخبار جعلی را مشخص کنند. همچون دیگر رسانه‌های اجتماعی تعدادی زیاد از پیام‌ها در توئیتر توسط روبات‌ها‌و تروریست‌ها تولید و منتشر می‌شوند تا جایی‌که در سال ۲۰۱۴ این رسانه‌ پرطرفدار اعلام کرد ۲۳ میلیون از کاربرانش روبات‌هایی هستند که به‌طور خودکار پیام‌ منتشر می‌کنند که این مسئله کار را برایش پیچیده‌تر کرده‌است.

از دیگر تلاش‌های انجام‌گرفته در مسیر مبارزه با اخبار جعلی، راه‌اندازی موتورهای جست‌وجوی ویژه تشخیص اخبار جعلی از جمله موتور جست‌وجوی Hoaxy توسط محققان دانشگاه ایندیاناست که اخبارجعلی را مشخص کرده و به کاربران اطلاع می‌دهد. همچنین این موتور جست‌وجو به کاربران امکان می‌دهد تا ببینند چگونه لینک دادن به اخبار جعلی منجر به گسترش آن‌ها در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌شود.

قانونگذاران کشورهای مختلف از جمله در اتحادیه اروپا چندی است که مبارزه با اخبار جعلی را آغازکرده‌اند. به‌طور نمونه، نمایندگان پارلمان اروپا به‌منظور مقابله با این اخبار، خواستار برنامه‌های آموزشی جدید در مدارس اتحادیه اروپا جهت ترویج سواد رسانه‌ای شده‌اند. پارلمان بریتانیا با توجه به‌افزایش نگرانی از تاثیر رسانه‌های اجتماعی بر انتشار اخبار جعلی و تضعیف دموکراسی، بررسی ابعاد مختلف اخبارجعلی را آغاز کرده است که در آن هدف تنها اخبار جعلی نیست بلکه شناسایی کشورها و احزاب سیاسی‌ای است که به‌تولید یا بازنشر این اخبار اقدام می‌کنند. این در حالی است که براساس تحقیق موسسه یوگاو در دسامبر2017 ، دوسوم بریتانیایی‌ها بر این باورند که رسانه‌های اجتماعی موظفند اخبار جعلی را از دسترس کاربران دور کنند. (یورونیوز، 2017)

برخی کشورها نیز به مشارکت و همکاری با یکدیگر حول این موضوع پرداخته‌اند. تعدادی زیاد از کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ناتو از جمله آمریکا و انگلیس قراردادی به منظور تاسیس مرکزی تازه در هلسینکی امضا کرده‌اند تا با حملات سایبری و دیگر تهدیدات نوظهور مانند اخبار جعلی در اینترنت مقابله‌کنند. از دیگر کشورهای امضاکننده این قرارداد عبارت‌اند از فرانسه، آلمان، سوئد، مجارستان، فنلاند، لیتوانی و لتونی.

 در همین چارچوب کتابخانه دولتی تورنتو نیز به‌انتشار یک راهنمای آنلاین باعنوان «راهنمای تشخیص اخبار جعلی» اقدام کرد، تا استفاده‌کنندگان بتوانند با کمک آن اخبار جعلی را تشخیص دهند. گفتنی است که دیگر نهادهای معتبر آموزش عالی نیز همچون هاروارد به اقدامی مشابه در این خصوص دست زده‌اند. در راهنمای منتشر شده توسط کتابخانه دولتی تورنتو به‌پنج پرسش اشاره شده که مخاطبان/کاربران همواره باید آن را مدنظر بدارند:

1. چه کسی نویسنده خبر است؟
2. آیا منابع ذکر شده در خبر معتبرند؟
3. متن مورد نظر چه زمانی منتشر شده است؟

4-آیا نشانی اینترنتی تارنما درست و واقعی است؟

5- چه کسی از این خبر سود می‌برد؟ (ایران جوان، 2017)

در خصوص مقابله با اخبار جعلی پژوهش‌هایی نیز انجام شده که از جمله آن، تلاش‌های پژوهشی انجام گرفته در دانشگاه کمبریج و ابداع ابزارهایی روان‌شناسانه برای هدف گرفتن تحریف واقعیت ‌است. دکتر سَندِر وَن در لیندن، پژوهشگر اصلی دانشگاه کمبریج، معتقد است: «اطلاعات نادرست می‌توانند چسبنده بوده، مانند یک ویروس خود را بازتولید کرده و بگسترانند. هدف این است که مجموعه‌ای از اندوخته‌های ادراکی در فرد شکل بگیرد تا باعث افزایش میزان مقاومت فرد در برابر اطلاعات جعلی شود؛ به‌گونه‌ای که در مواجهه‌های بعدی با این قبیل اطلاعات، واکسینه شود». (بی بی سی، 1395)

صنعت بازی هم پیرامون اخبار جعلی واکنشی مثبت داشت چنان‌که ساخت بازی‌هایی با اهداف تحقیقی در جهت بررسی علل پذیرش اخبار جعلی و دلایل رفتاری و اجتماعی آن انجام پذیرفت که می‌توان به ساخت بازی واقعیت مجازی با عنوان  Project Axonاشاره کرد. این بازی توسط گروهی از محققان دانشگاه کارنگی‌ملون با هدف افزایش آگاهی در مورد دلایل رفتاری و اجتماعی گسترش اخبار جعلی طراحی و تولید شد. در این بازی تلاش شد بررسی شود که دلایل روان‌شناسانه پذیرش اخبار جعلی توسط افراد چیست و چرا بعضی از این اخبار به‌طور ناخودآگاه از سوی انسان رد می‌شود. موضوع این بازی نبرد تمدن‌های بیگانه با یکدیگر است که در جریان بازی اخبار جعلی نیز به نمایش در‌آمده بر روند بازی تاثیر می‌گذارد. قضاوت کاربران بازی از تمدن رقیب بر مبنای همین اخبار انجام می‌شود که از طریق یک نرم‌افزار تلفن همراه هوشمند در اختیارشان قرار می‌گیرد. گروه سازنده تلاش دارند از طریق این بازی نحوه اثرگذاری بر ذهن افراد جهت عدم پذیرش اخبار جعلی را نیز بررسی کنند تا تشخیص این نوع اخبار توسط مردم سهل‌تر شود.

تلاش‌های رسانه‌های بزرگ برای مقابله با انتشار اخبار جعلی با رویکردی آموزشی نیز درخور توجه است که از آن جمله تلاش‌های بنگاه خبری بی‌بی‌سی است که خود در مظان اتهام ‌انتشار چنین اخباری است. تارنماهای مدرسه روزنامه‌نگاری بی‌بی‌سی حاوی رهنمودهایی ارزشمند راجع ‌به‌ضوابط ویراستاری مورد استفاده بی‌بی‌سی و ارزش‌های بنیادین ناظر بر فعالیت خبرنگارانش است و در عین حال، به‌منزله ابزاری بسیار مهم تلقی می‌شود که استفاده از آن، اِعمال این ضوابط به خصوص الزام به گزارشگری بیطرفانه را در ترجمه مطالب تضمین می‌کند. مطالب این تارنماها هر چند وقت یکبار بروز شده، یکی از محورهای اصلی مطالبشان را نحوه کار با رسانه‌های اجتماعی تشکیل می‌دهد که از جمله می‌توان به چگونگی احراز صحت و سقم گزارش‌های ارائه شده و منابع آن‌ها توسط این رسانه همچنین، مسئولیت‌های تهیه کنندگان و گزارشگران بی‌بی‌سی در استفاده از این مطالب اشاره کرد.

آینده اخبار جعلی

علی‌رغم تلاش‌های بسیار برای مبارزه با اخبار جعلی، اولیویا سولون در مطلبی که در گاردین منتشر کرد، پیش‌بینی نمود که به زودی به آنچه می‌بینید و می‌شنوید نیز باید شک کنید! او در مطلب خود با عنوان «آینده اخبار جعلی/ هرچه را که می‌بینید، می‌شنوید یا می‌خوانید باورنکنید» می‌نویسد: در عصر فتوشاپ، فیلترها و شبکه‌های اجتماعی دیگر دیدن تصاویر دستکاری شده، عادی است. اما به‌زودی نسلی تازه از ابزارهای دستکاری و تغییر ویدئو و صدا نیز راهی بازار می‌شوند. ابزارهایی که با پیشرفت در هوش‌مصنوعی و گرافیک رایانه‌ای اجازه خلق ویدئوهای جعلی از هر چهره‌ای را فراهم می‌کنند. در دانشگاه استنفورد نرم‌افزاری توسعه داده شده که قادر است با دستکاری چهره‌ها در ویدئو، حالات چهره فردی دیگر را به آن منتقل کند. در این روش فردی با وب‌کم صحبت می‌کند و نرم‌افزار به‌طور مستقیم حالات چهره او را به تصاویر چهره فردی دیگر در ویدئوی اصلی منتقل می‌کند. گروه پژوهشی دانشگاه استنفورد با استفاده از این نرم‌افزار ویدئوهایی از جرج دبلیو بوش، ولادیمیر پوتین و دونالد ترامپ را دستکاری و همانند عروسک خیمه‌‌شب‌بازی همان چیزی را که مد نظرشان بود، بر چهره آن‌ها پدیدار کردند. پژوهشگران دانشگاه آلاباما نیز روی تولید صدا پژوهش می‌کنند. با استفاده از ۳ تا ۵ دقیقه صدای فرد هدف که زنده ضبط شده یا از یوتیوب یا رادیو به‌دست آمده، می‌توان صدایی جعلی تولید کرد که انسان و سیستم‌های ایمنی بیومتریک را فریب می‌دهد. در این روش مهاجم با میکروفن صحبت می‌کند و نرم‌افزار صدای او را به صدای فرد هدف تبدیل می‌کند.

فناوری‌هایی این چنین فراتر از اخبار جعلی کاربردهایی بسیار دارند. نیش ساکسینا استاد و پژوهشگر دانشگاه آلاباما در بیرمنگام در این باره معتقد است: «با این فناوری‌ها می‌توانید با صدای مادر یک فرد، برای خود آن فرد پیام بگذارید یا شخصی را با انتشار یک فایل صوتی بدنام کنید.» چنین فناوری‌هایی هنوز به تکامل نرسیده‌اند. هنوز صداها اندکی روباتی هستند و حالات صورت تا حدودی غیرطبیعی جلوه می‌کنند اما با گذر زمان قادرند تصویر و صدای فرد را به‌طور کامل طبیعی بازسازی کنند تا جایی که تشخیص جعلی بودنش برای انسان بسیار دشوار شود. در حال حاضر اعتماد عمومی به رسانه‌ها با گسترش شایعات و اخبار جعلی در شبکه‌های اجتماعی دچار فرسایش شده و با ورود این قبیل فناوری‌ها اهمیت موشکافی در هر محتوایی که به نظر واقعی می‌رسد دو چندان می‌شود. با در نظر گرفتن سخت‌گیری رسانه‌های معتبر شاید این دست محتواها توسط آن‌ها منتشر نشود اما در این میان تکلیف مطالبی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند چه می‌شود؟ مطالبی که هر کدام به تنهایی ممکن است فاجعه‌ای سیاسی به‌بار آورند. ساکسینا در این باره می‌گوید: «اگر کسی با چهره ترامپ و صدای ترامپ در ویدئو چیزی بگوید که مردم باور ‌کنند، مردم می‌پذیرند که این خود ترامپ است. هر چند که برای گول زدن مردم احتیاجی به این دست چیزها هم نیست اما با شرایط متصور وضعیت بسیار بدتر می‌شود.» (Solon,2017)  

مهارت‌ها و استراتژی‌های مقابله با اخبار جعلی

واقعیت این است که همه ما در این فضای فناورانه و ارتباطی نقشی با اهمیت ایفا می­کنیم. هر بار که اطلاعاتی را بدون کنترل واقعیت آن می­پذیریم یا مطلب، تصویر و ویدیویی را پیش از اعتبارسنجی به‌اشتراک می­گذاریم، به‌این سردرگمی اضافه می‌کنیم. اکنون این فضا آلوده شده است و ما باید مسئولیت کنترل مستقل آنچه در فضای برخط می­بینیم را بر عهده بگیریم. در این مسیر، افزایش سواد رسانه‌ای، خبری، بصری و اطلاعاتی یک ضرورت است. یکی از روش‌هایی که در مقابله با اخبار جعلی بسیار اثرگذار تشخیص داده شده، آموزش سواد رسانه‌ای است چراکه سواد رسانه‌ای به مردم دانش و مهارتی می‌دهد که برای تفکیک دروغ از واقعیت بدان نیاز دارند. به همین سبب بسیاری از مدارس و دانشگاه‌ها در سراسر جهان به ارائه و اجرای برنامه‌های آموزشی در قالب سواد رسانه‌ای، خبری، بصری و اطلاعاتی با تأکید بر کمک به‌تشخیص مردم در شناسایی اخبار جعلی از واقعی اقدام کرده‌اند. در این بخش با هدف کمک به معلمان، دانش آموزان و مراکز آموزشی به تشریح مهارت‌ها و استراتژی‌های مقابله با اخبارجعلی اقدام می‌شود. مبنای همه آن‌ها داشتن تفکر انتقادی و طرح سوالاتی با خود در مواجهه با اخبار جعلی است.

مهارت­ها و استراتژی­ها| اخبار جعلی در برابر اخبار واقعی: تعیین اعتبار منابع

دانش آموزان را به صحبت درباره اخبار جعلی و نحوه تعیین اعتبارمنبع در گروه  یا به‌طور کلاسی دعوت کنید و پس از پایان نیز دوباره به پاسخ­های آن­ها رجوع کنید. پاسخگویی به این سوالات را همچنان باز بگذارید. این سوالات عبارت‌اند از:

1. شما در هفته بر روی چند پست محبوب (مقاله، ویدئو یا عکس) کلیک می کنید؟ چند پست را به‌طور میانگین در رسانه­های اجتماعی به اشتراک می­گذارید؟
2. چند وقت یک‌بار جعلی یا واقعی بودن پستی که به اشتراک ­گذاشته یا بر آن نظری می­گذارید را کنترل می­کنید؟
3. برای شما چقدر اهمیت دارد که ادعای واقعی بودن یک خبر، درست یا نادرست باشد؟
4. آیا هنگامی که برای دانشگاه/ مدرسه کاری انجام می­دهید، از زمانی که برای سرگرمی از اینترنت استفاده می­کنید بیشتر احتیاط می‌کنید؟ چگونه درباره معتبر بودن منبع برای کار دانشگاه/مدرسه تصمیم‌گیری می­کنید؟
5. به‌طور معمول به چه منابع خبری اطمینانی بیشتر دارید؟ چرا؟
6. به‌نظر شما روزنامه­نگاران و رسانه­های خبری چه مسئولیتی در قبال واقعی بودن انتشار یا پیوند دادن اخبار دارند؟ آیا اطمینان حاصل کردن از جعلی نبودن خبر پیش از پیوند یا پوشش خبری آن، بخشی از مسئولیت آن­هاست؟ فکر می‌کنید چگونه اطلاعات را اعتبارسنجی می­کنند؟
7. آیا اخبار جعلی در دنیای واقعی تبعاتی به‌دنبال دارند؟ چه نمونه­هایی را می­توانید بیان کنید؟
8. در دنیایی که هر کس می­تواند با تلفن همراه خود اخبار را منتشر کند، چگونه درباره واقعی بودن محتوا تصمیم­گیری می­کنید؟ چه سوالاتی را باید مطرح کنید تا متوجه واقعی بودن خبر شوید؟ چه قواعد فردی را می­توانید تعیین کنید تا درباره نوع و زمان اخباری که منتشر می­کنید تصمیم بگیرید؟ رعایت‌نکردن این قواعد چه خساراتی به شما وارد می‌کند؟

هم­چنین دانش­آموزان می­آموزند هنگام ارزیابی یک خبر این «شش سوال مصرف­کننده/ مخاطب» را مطرح کنند:

• چه کسی این خبر را تولید کرده است؟
• چگونه این خبر تولید شده است؟

-   چرا این خبر تولید شده است؟

-   چه زمانی این خبر تولید شده است؟

-   این خبر چه کاستی‌هایی دارد؟

-   پس از اطلاع از این خبر چه باید کرد؟

تصویر شماره1: هرم اخبار جعل

یک روش دیگر برای بررسی اخبار، محور قراردادن منبع اطلاعات به‌شرح زیر است:

• منابع مستقل بر منابع و منافع شخصی اولویت دارند.
• منابع چندگانه، به گزارش مبتنی بر یک منبع اولویت دارند.
• منابعی که اطلاعات قابل اعتبارسنجی را تایید یا فراهم می­کنند، نسبت به منابع مورد استفاده برای دفاع و پشتیبانی از محتوا اولویت دارند.
• مقامات و/ یا منابع آگاه نسبت به منابع ناآگاه اولویت دارند.
• منابع دارای نام نسبت به منابع ناشناس اولویت دارند. (Schulten,2015)
• 
• هرم اخبارجعلی

سازمان سواد رسانه‌ای کانادا (Association for Media Literacy) با این توضیح که اخبار جعلی در قرن بیست و یکم رواجی بیشتر داشته، اعتبارسنجی آن مشکل‌تر بوده و علاوه بر سردبیران متخصص، افراد نیز باید به بررسی صحت و سقم اخبار اقدام کنند؛ با ارائه هرم اخبار جعلی، سوالاتی را مرتبط با هر ضلع هرم مطرح می‌کند که در شناسایی اخبار جعلی یاریگر افراد است (تصویر شماره 1).

• هرم اخبار جعلی: تولید

پرسش­های مربوط به تولید برای کمک به شما در ارزیابی تولید­کنندگان و منتشرکنندگان اخبار طراحی شده‌اند. می‌شود از همه آن­ها استفاده نکرد، ولی می­توانید از تعدادی از آن­ها که به‌شرح زیر آمده‌اند، استفاده کنید تا گزارش خبری منتخب شما را ارزیابی کنند:

• چه کسی این خبر را تولید کرده است؟
• جست‌وجوها چه چیزی را درباره قدرت و باورهای نویسنده آشکار می­کنند؟
• چه چیزی را می­توانید درباره تارنماها/نرم‌افزارهای کاربردی منتشر کننده دریابید؟
• به whois.com بروید تا صاحب منبع را شناسایی و به snopes.com ، politifact.com و/یا Wikipedia.com بروید تا اعتبار تارنما را ارزیابی کنید.
• این خبر چه‌جاهایی دیگر منتشر شده است؟
• آیا تارنما­ها/نرم‌افزارهای کاربردی دیگر می­شناسید؟ آیا معتبر هستند؟
• آیا مثلث­بندی (جست‌وجو برای چندین تارنما با اخبار یکسان) منجر به اعتبار یا عدم آن می­شود؟ به‌عبارتی آیا اعتبار اخبار بر چندین تارنما مشخص می­شود یا فقط یک تارنما؟ آیا دیگر تارنما­ها قابل اعتمادند؟
• از واژگان کلیدی برای استنتاج اهداف اخبار استفاده کنید. آیا طبق استنتاج شما هدف خبر اطلاع­رسانی، متقاعد کردن، سرزنش کردن، یا ارتقای دیدگاه جهانی‌ای خاص است؟
• دانستن تعصبات و اهداف نویسنده و تولیدکننده چگونه ممکن است درک شما را از خبر تغییر دهد؟
• چه کسانی ممکن است از استفاده از این خبر نفع یا رنج ببرند؟ چگونه؟ (Aml,2017)  
• هرم اخبار جعلی: مخاطبان/ کاربران

این پرسش­های مربوط به مخاطبان برای کمک به شما در ارزیابی اخبار از دیدگاه مخاطبان طراحی شده­اند. در استفاده از همه آن­ها مخیرید، ولی می­توانید از تعدادی از آن­ها که به شرح زیر آمده استفاده کنید تا گزارش خبری منتخب شما را ارزیابی کنند.

• مخاطبان نهایی این خبر چه کسانی هستند؟
• چرا و چگونه این خبر برای مخاطبان نهایی آن جذاب است؟ چگونه این مسئله را می­دانید؟ (برای مثال، استفاده از زبان، تصویر، تارنما)
• چرا ممکن است این خبر پخش و محبوب شود؟
• آیا محبوب شدن این خبر بر باور یا تردید شما به آن تاثیر می­گذارد؟
• چگونه ممکن است این خبر توجه شما را جلب کند/ نکند؟
• این خبر چه احساسی به شما می­دهد؟ چرا چنین واکنشی داشته­اید؟
• آیا عناصری در این خبر وجود دارند که به تعصبات شما توجه داشته باشند؟ چگونه؟ (تایید تعصب شما هنگامی روی می­دهد که اطلاعات، دیدگاه شما را تایید کند.)
• آیا دوست دارید این خبر را به اشتراک بگذارید؟ چرا؟ با چه کسانی؟
• با چه کسی هرگز این خبر را به اشتراک نمی‌گذارید؟ چرا؟
• این خبر چه کسانی را شامل می­شود/ چه کسانی را در نظر نمی­گیرد؟ (برای مثال دیدگاه­ها، مصاحبه‌شونده­ها و غیره)
• مردم به چه شکل­هایی ممکن است از این خبر استفاده کنند؟
• چه کسانی آن را به اشتراک می­گذارند؟ چه کسانی پاسخ می­دهند؟ چگونه؟
• چگونه فعالیت­های برخط شما منجر به آگاهی شما از این خبر شده­اند؟ (از طریق رسانه­های اجتماعی، تارنما­هایی که بازدید کرده­اید، نظراتی که گذاشته­اید، پست­هایی که لایک کرده­اید)
• آیا این خبر ارزش­های مورد قبول شما را منعکس می­کنند؟ چرا؟
• چگونه این خبر ممکن است در جامعه تغییر ایجاد کرده باشد؟
• چگونه به این خبر پاسخ داده­اید؟ (Aml,2017)
• هرم اخبارجعلی: متن

پرسش­های مربوط به متن برای کمک به شما در بررسی اصول و مبانی اخبار طراحی شده­اند. از همه آن‌ها که در ادامه آمده است، می‌توانید استفاده نکنید؛ ولی از تعدادی از آن­ها استفاده کنید تا گزارش خبری منتخب شما را ارزیابی کنند.

• این خبر چه نوع خبری است؟ (محلی، ملی، بین­المللی و غیره)
• آیا این خبر تاریخ دارد؟ آیا خبری جدید است؟
• ساختار آن چیست؟ برای مثال گزارش رسمی، وبلاگ­، توییت، پستی در رسانه­های اجتماعی، انتشارمطبوعاتی، مقاله، ستون تحریریه (نظر شخصی)، نظر، نقد یا تبلیغی در قالب خبر؟ یا ساختارهای دیگر؟
• رسانه/ساختار آن چه تاثیری بر اعتبار خبر دارد؟ (برای مثال توییت در برابر خبری در تارنمای یک روزنامه­ معروف.)
• پیام­های آشکار آن چیست؟
• اصول و شیوه مورد استفاده آن چیست؟ چه اصول و شیوه‌ای را به‌اشتباه استفاده کرده است؟
• آیا همه حروف تیتر حروف بزرگ هستند؟ (الفبای انگلیسی)

-   آیا غلط املایی یا دستوری دارد؟

-   آیا واژگان نژادپرستانه دارد؟

-   آیا واژگان سگ- سوت[15]در آن وجود دارد؟ 

-   آیا گزارش خبری از کلیشه­ها به جای بازنمایی مردم در جایگاه انسان­ها استفاده می­کند؟

-   آیا گزارش خبری از واقعیت­ها و اطلاعات قابل اعتبارسنجی برای پشتیبانی و توسعه یک دیدگاه استفاده‌می­کند؟

-   آیا مقاله خبری منابع را نام می­برد؟ آیا دارای لینک است؟ آیا لینک­ها اخبار را پشتیبانی/ تایید می­کنند؟

-   آیا اخبار با استفاده از FactCheck.org، PoliticsFact.com، Snopes.com یا HoaxSlayer.com اعتبارسنجی شده­اند؟

-   دیدگاه­های چه کس/کسانی در این خبر ارائه شده­اند؟

-   آیا این خبر چندین دیدگاه را ارائه می­دهد؟

-   آیا دیدگاه­هایی مهم از خبر حذف شده­اند؟

-   آیا گزارش خبری شامل تکذیب یا پاسخ افراد/نهادهایی که گزارش می­شوند را شامل می­شود؟ (اگر نه، آیا توضیح می­دهد که درخواست پاسخ داشته ولی چیزی دریافت نکرده است؟)

-   پیام­های ضمنی خبر چه بوده­اند؟

-   چه ارزش­هایی در خبر تبلیغ می­شوند؟

-   آیا می­توانید اخباری پیدا کنید که این خبر را بی‌اعتبار/ رد یا دیدگاهی متفاوت ارائه می‌کنند؟

-   آیا دیگر اخبار این تارنما باورپذیرند؟

-   آیا اخبار دیگر تعصباتی را آشکار می­کنند؟

-   آیا بخشی برای نظر دادن وجود دارد؟

-   آیا نظرات ارائه شده اخبار را به چالش می­کشند یا از آن پشتیبانی می­کنند؟

-   آیا بیانیه­ای در خبر وجود دارد که شما را برای به اشتراک­گذاری وسیع آن دعوت ‌کند؟

-   آیا تصویر، ویدئو و غیره در خبر وجود دارد؟

-   کدام بخش خبر در تصویر/ ویدیو ارائه شده است؟

-   چه چیز از خبر حذف شده است؟

-   تصاویر چگونه متن را پشتیبانی کرده، تغییر داده/ با آن تعامل می­کنند؟ با تیتر چطور؟ آیا جست‌وجوی تصویر در تارنمای Tinytype.com نشان می­دهد که تصویر واقعی است (با فتوشاپ تولید شده است) و مربوط به خبر است؟ (Aml,2017)

نتیجه‌گیری

با آغاز قرن بیست‌ویکم و گسترش فزاینده وسایل ارتباطی اینترنت‌مبنا که دسترسی حداکثری مخاطب به‌ابزار اطلاع‌رسانی در جامعه‌ای شبکه‌ای که موجبات تبدیلش را به کاربرشهروند درپی داشت؛ ساختارهای جوامع به‌شدت و بیش از گذشته تحت تاثیر گردش اطلاعات و بازتاب اخبار قرارگرفت. این مهم موجب آن شد تا کوچک‌ترین خبر، فارغ از صحت و سقم آن در بوم ارتباطی به‌سرعت نشر یافته؛ منشا اثراتی گوناگون شود. در این بستر، مهم‌ترین موضوع که چند صباحی است بسیاری از دولت‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها، مراکز آموزشی و حتی اصحاب رسانه‌ را به‌شدت درگیر خود کرده است، پدیده اخبارجعلی است که سبب شده کثیری از رویدادهای واقعی، کژ و وارون به نظر آیند. کژنمایی رویدادها به‌سبب تولید و نشر اخبارمجعول، صاحبان‌نظر در عرصه علوم‌ارتباطات و مدافعان دسترسی آزاد به‌اطلاعات واقعی را برآن داشته تا برای مقابله با این مشکل ارتباطی چاره‌جویی نمایند. لذا در تعاقب این مهم نویسندگان این مقاله با هدف بررسی اخبارجعلی و مهارت‌های مقابله با آن و با اتکا به دو نظریه «جنگ‌روانی» و «نظریه توطئه» درپی یافتن و تعمیق پاسخ ‌چهار پرسش اصلی برآیند که عبارتند از: «اخبارجعلی چیست؟»، «چرا اخبارجعلی تولید و منتشر می‌شوند؟»، «چگونه می‌توان اخبارجعلی را شناسایی کرد؟» و «چه مهارت‌هایی برای مقابله با اخبارجعلی وجود دارد؟»

به‌باور راقمان سطور اخبارجعلی اخباری متشکل از اطلاعات جعلی و شایعات است که مغرضانه به‌منظور جهت دادن به‌افکارعمومی جهت کسب‌ منافعی خاص، به‌مدد رسانه‌های فردی و جمعی تولید و منتشر ‌شده، باعث می‌شود.

پرسشی اساسی دیگر که اذهان نویسندگان را به‌خود معطوف داشت آن است که علی‌رغم ارتقای میزان اطلاعات قاطبه مخاطبان، چرا اخبارجعلی تولید و منتشر می‌شود و کثیری همچنان در دامگه این اخبار اسیر می‌شوند. در پاسخ به این پرسش عواملی گوناگون نقش آفرینند که از جمله می‌توان به 1. رسانه‌ها 2. مخاطبان3. دولت‌ها، احزاب، سازمان‌ها، گروه‌های تروریستی و حتی ربات‌ها اشاره کرد.

به‌نظر می‌رسد علی‌رغم محتوای دروس آکادمیک در حوزه خبر، «سرعت» گردش اطلاعات برای رسانه‌ها از «صحت» آن اولی‌تر تلقی ‌شود. خبر در صنعت رسانه به‌گوهری پرسود بدل شده که برخی رسانه‌ها‌ می‌پندارند اگر به‌بهانه سنجش صحت آن اندکی درنگ کنند، ‌بهای آن را که از دست دادن مخاطب و واسپاری عرصه به‌رقیبان به‌ویژه رسانه‌های اجتماعی است؛ به‌سنگینی پرداخت می‌کنند. بنابراین صاحبان رسانه تمام همّ خود را مصروف می‌دارند تا گوی سبقت را از رقبا ربوده، مخاطبی بیشتر را برای حفظ جایگاه خود جذب کنند. علاوه بر این در چنین بستری عواملی چون روزنامه‌نگاری ضعیف، طنز، تحریک کردن یا دست انداختن، تعصب شدید، جانبداری، منافع اقتصادی، تأثیر سیاسی، تبلیغات و ... موثرند.

در این بازار پیام آنچه که ذبح می‌شود اخلاق رسانه‌ای است چراکه در چارچوب نظریه جنگ روانی فضای این بازار آکنده می‌شود از غبار شایعه و دروغ. این غبارات مسموم که عدم شفافیت خبری را در پی دارد، موجب می‌شوند تا ریه‌های مخاطبی که از هوای پاک سوادهای مدرن محروم است؛ در گذر ایام به‌بیماری توهم توطئه مبتلاشود. بیماری که سرطان‌گونه جای جای این پیکره را در برمی‌گیرد تا در نهایت موجبات ‌تسلیم مخاطب را فراهم می‌کند. تسلیم در برابر هر آنچه که می‌بیند و می‌شنود و در ادامه او را وامی‌دارد تا با بازنشر ناآگاهانه پیام‌هایی که آگاهانه جهت ایجاد تغییر در باورهایش تولید و منتشر شده به جزئی از زنجیره تولید و توزیع اخبارجعلی تبدیل شود. اما در نهایت باید تصریح کرد کژکاردی کثیری از رسانه‌ها در تولید و نشر اخبارجعلی، نافی مسئولیت مخاطب/کاربران در رمزگشایی صحیح و به‌اشتراک گذاردن آگاهانه پیام‌ها نیست چراکه در نهایت این «منِ‌مخاطب» است که باید به‌خبر از بعد واقعی یا جعلی بودنش از بلندای تشکیک نظر بیفکند.

باتوجه به نقش مخاطب/کاربران در مقام یکی از عوامل موثر در تولید و نشر اخبارجعلی تاکید می‌شود عواملی متعدد سبب‌ باورپذیری اخبارجعلی توسط گروه هدف مذکور می‌شود که از این جمله سادگی شناخت، ناهماهنگی در شناخت، اثر پس‌زدن، وحدت گروهی/ اجتماعی، قدرت پیام‌های تصویری و ارسال هماهنگ و مکرر آن‌ها هستند.

در جامعه شبکه‌ای فعلی، ماهیت فضای ارتباطی به‌گونه‌ای شکل گرفته که سهولت دسترسی به‌تولید و انتشار اخبار و اطلاعات و سودآوری سرشار موجود در پس این جریان، دولتمردان، احزاب، سازمان‌ها، گروه‌های تروریستی و ... برآن داشته تا با نقش‌آفرینی در این فرآیند درپی کسب منافع خود باشند.

سومین پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که چگونه می‌توان اخبارجعلی را شناسایی نمود. در پاسخ به‌این سئوال، سازمان‌های رسمی بین‌المللی، موسسات علمی، انجمن‌های مردم نهاد، بنگاه‌های رسانه‌ای و بسیاری دیگر، تلاش کرده‌اند تا با ارائه راهکارها و آموزه‌های مهارتی مختلف، یاریگر مخاطب/کاربر در این مسیر باشند؛ آن هم با طرح سئوال‌هایی مانند: چگونه از این خبر مطلع شدم؟ چگونه اطلاع حاصل کنم که خبر مذکور درست است؟ منبع این خبر کجاست؟ چه کسی این خبر را منتشر کرده است؟ و انگیزه منتشر کننده خبر از این امر چیست؟ و ... به‌هنگام مواجهه با هرگونه خبر برای تشخیص واقعی و جعلی بودن آن که می‌تواند گامی بلند در جهت شناسایی اخبارجعلی محسوب شود.

جایگزینی اخبارجعلی به‌جای اخبارواقعی موضوعی جدید نیست؛ اما فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی مجالی مناسب برای تولید و انتشار اخبارجعلی فراهم کرده و با افزایش جنبه‌های بصری و صوتی این اخبار و اطلاعات، امکان تفکیک خبر واقعی از جعلی دشوارتر شده است؛ لذا این پرسش مطرح می‌شود که چه مهارت‌هایی برای مقابله با اخبارجعلی وجود دارد. علی‌رغم تمام تلاش‌هایی که برای مقابله با تولید و انتشار این اخبار انجام شده، ولی موثرترین این روش‌ها افزایش سواد رسانه‌ای، خبری، بصری و اطلاعاتی مخاطبان است. به‌مدد مهارت‌ها و استراتژی‌هایی در قالب سواد رسانه‌ای می‌توان به آموزش این مهم کمک کرد که برخی از آن‌ مهارت‌ها در قالب هرم اخبارجعلی که شرح آن رفت، ممکن است. با توجه به‌تلاش‌های جدی انجام گرفته در مسیر تشخیص اخبارجعلی در جهان، آمادگی برای مواجهه با این اخبار باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و موضوع سواد رسانه‌ای، خبری، بصری و اطلاعاتی در مراکز آموزشی با جدیتی بیشتر پیگیری شود تا مهارت‌های لازم جهت تشخیص اخبارجعلی آموزش داده‌شود.

در پایان باید تاکید کرد؛ رسانه‌ها در مقام یکی از ارکان موثر در تولید و انتشار اخبارجعلی با رعایت اصل مسئولیت اجتماعی و پایبندی به اخلاق رسانه‌ای و اصول حرفه‌ای، «دقت» و «صحت» را در مسلخ «سرعت» قربانی نکنند و با توسل به‌شیوه‌های نوین خبری و تعامل بهتر و بیشتر با مخاطبان به رقابت با سایر رسانه‌ها بویژه رسانه‌های اجتماعی بپردازند.

     از مخاطب/کاربران انتظار می‌رود با سهولت دسترسی به تولید و نشر اطلاعات و اخبار، مسئولانه‌تر و با کسب مهارت‌ها و سوادهای لازم ضمن تشخیص اخبار واقعی از جعلی به‌ایفای بهتر نقش کاربرشهروندی در فضای مذکور بپردازند. تأکید می شود که با توجه به افزایش بیشتر جنبه های بصری و صوتی و چندرسانه ای اخبار جعلی در کنار ارتقای انواع سوادها، مخاطب/کاربران، سواد بصری خود را بیش از گذشته ارتقا بخشند.

     از دولت‌ها و سازمان‌ها انتظار می‌رود در عین پرهیز از تولید و نشر اخبارجعلی که به‌شفاف‌سازی فضای خبری منتهی می‌شود با گسترش آموزش‌های لازم، زمینه را برای افزایش آگاهی‌های مخاطب/کاربران فراهم نمایند.

     با توجه به فقر ادبیات علمی بومی در حوزه اخبارجعلی امید است صاحب‌نظران عرصه علوم ارتباطات، پژوهشگران، دانشجویان و ... با استفاده از منابع و تجارب بین‌المللی در این زمینه، نسبت به گفتمان‌سازی حداکثری در خصوص اخبارجعلی و مهارت‌های مقابله با آن اهتمام ورزند.

 

 

منابع

فارسی

• ایران جوان  ( 30 آوریل 2017)، انتشار راهنمای تشخیص اخبار جعلی از سوی کتابخانه دولتی تورنتو، http://yon.ir/OhP4c
• ایرنا (14 اردیبهشت 1396)، 70سال اخبارجعلی،
•  
• ایرنا (10 مهر 1396)، ترامپ از آمریکایی ها خواست «اخبار جعلی» را باور نکنند،
•  
• بی بی سی (4 بهمن 1395)، تلاش دانشمندان کمبریج برای ساخت واکسن "اخبار جعلی"، http://www.bbc.com/persian/science-38719486

-تبیان (10 فروردین 1391)، جنگ روانی خیلی خلاصه، http://yon.ir/5YSzB

• رضایی، علی‌اکبر (26 دی 1389)، جنگ روانی تاثیرگذاری بر عقاید، احساسات، تمایلات و رفتارها، روزنامه رسالت، شماره 7181، صفحه 14.
• ساروخانی، باقر (1389)، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، جلد اول، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ شانزدهم.
• سوک، الستر (11 مارس 2017)۵ عکس که برای 'اثبات' تئوری‌های توطئه به کار گرفته می‌شدند، http://www.bbc.com/persian/vert-fut-39195346
• شریف‌پور، احمد (1392)، تئوری توطئه: ۱۱ مورد از دنیای فناوری،
•  
• نصر، صلاح (1387)، جنگ روانی مترجم: محمود حقیقت کاشانی، انتشارات سروش.

• تائبی، حمیدرضا (3 فروردین 1396)، مردم به این چهار دلیل اخبار جعلی را باور می‌کنند

www.shabakeh-mag.com/are-network/7300

-کلانتری، مریم (10 بهمن 1388)،  آشنایی با تکنیک‌های جنگ روانی،

http://hamshahrionline.ir/details/100543/Defence/security

-فتاحی، محمدابراهیم (27 اردیبهشت 1393)، تئوری توطئه چیست؟،http://yon.ir/4DnSe

-یورو نیوز (2017)، پارلمان بریتانیا پدیده اخبار جعلی را بررسی می کند،

 http://fa.euronews.com/2017/01/31/fake-news-and-the-battle-to-save-the-truth-in-a-post-truth-world

لاتین

-Aml, (February 27, 2017), Fake News Triangle, (http://www.aml.ca/fake-news-triangle/ ) , (http://www.aml.ca/fake-news-triangle-production/), (http://www.aml.ca/fake-news-triangle-audience/), (http://www.aml.ca/fake-news-triangle-text/)

• Buckingham, david (2017), Fake news: is media literacy the answer?,
•  
• Cambridge dictionary (2017), Definition of “fake news”,
•  
• Collinsdictionary (2017), Definition of “fake news”,
• https://www.collinsdictionary.com/us/dictionary/english/fake-new)
• https://www.collinsdictionary.com/us/submission/18357/fake+news)
• Chadwick, Paul (12 May 2017), Defining fake news will help us expose it,
•  
• Hobbs, renee (2017), Fake news, https://twitter.com/reneehobbs/status/827945402456498176
• Knorr, Caroline (2017), 3 Easy Ways Google, Facebook, and Twitter Help Kids Sniff Out Fake News,
•  
• Merriam webster (2017), The Real Story of 'Fake News',
•  
• Rouse, Margaret (February2017), Definition of “fake news”,

http://whatis.techtarget.com/definition/fake-news

• Stroud, Forrest (2017), Fake news, http://www.webopedia.com/TERM/F/fake-news.html

-Schulten, Katherine (OCTOBER 2, 2015), Skills and Strategies | Fake News vs. Real News: Determining the Reliability of Source,  

https://learning.blogs.nytimes.com/2015/10/02/skills-and-strategies-fake...

-Solon , Olivia   (26 July 2017) The future of fake news: don't believe everything you read, see or hear,

https://www.theguardian.com/technology/2017/jul/26/fake-news-obama-video...

• Urbandictionary (2017), Fake news,

http://www.urbandictionary.com/define.php?term=fake%20news

• Wardle , Claire (February 16, 2017) Fake news. It’s complicated,
•  
• Wikipedia (2017), Fake news, https://en.wikipedia.org/wiki/Fake_news