اصول کلی حاکم بر نقد و بررسی کتابهای درسی

اصول کلی حاکم بر نقد و بررسی کتابهای درسی :

1- کتابهای درسی را می توان از دو منظر مورد نقد قرار داد . یکی از منظر هدفهای مشترک است که در این حالت نقّاد باید یک نگاه مجموعی و کلی به محتوای کتابها داشته باشد و آنها را در ارتباط با یکدیگر بررسی کند . به عنوان مثال « تربیت دینی » از جمله هدفهای مشترکی است که همه کتابها باید در حدّ و اندازه خود فرصت و امکان تربیت دینی دانش آموزان را فراهم سازند . اگر فردی یا گروهی از منظر دینی به مطالب کتابها توجه کرد و با معیار های این هدف مشترک آنها را مورد نقد و بررسی قرار داد ، کار او از نوع نقد « کلّ نگر » و یا از منظر هدفهای مشترک است . دیگری از منظر محدود و خاص یک کتاب معین است که در این حالت نقاد می تواند بنا به تجارب خود یک مفهوم یامهارت یا عکس و تصویر و موارد مشابه آنها را مورد بررسی قرار دهد .

2- نقد و بررسی باید با ارائه پیشنهاد های لازم همراه باشد ، گروهی یا فردی که جزئی از محتوای کتاب را مطلوب نمی داند ، اول باید دلیل ارائه دهد . ثانیاً برای بهتر شدن و تبدیل به احسن شدن آن پیشنهاد بدهد . البته این بدان معنا نیست که اگر نقادی پیشنهاد نداد دیدگاههای او اصلاًقابل توجه و قابل عنایت نیست ، بلکه غرض آن است که نقادی از طریق ارائه پیشنهاد ها به اصلاح برنامه ها منجر شود.

 3-رعایت عدل در نقادی اصل دیگری است که باید به آن توجه نمود . گاهی همراه با واژه نقد .

تخریب و بیان معایب در یک چیز به ذهن متبادر می شود ، حال آن که نقد داوری در باره ی چیزی است و باید هم حسن را بگوید و هم عیب را . لذا فرد نقاد باید ضمن توضیح جنبه های منفی به ابعاد مثبت کتابها نیز بپردازند .

4- با اینکه برای نقد و بررسی کتابها لازم است معیارهایی از قبل طراحی شود ، لکن ماهیت کار نقادی اقتضا می کند که به معیارهای از قبل تعیین شده اکتفا نشود . آنچه که در صفحات بعدی این مجموعه ملاحظه می کنید معیارهای پیشهادی است و به قصد یاری افراد نقاد تهیه شده است . همکاران محترم می توانند از طریق بحث و گفتگو به زمینه ها و  معیارهای دیگر نیز برسند و از جهات دیگر نیز کتابها را بررسی کنند . مثلاً ممکن است معلمان در ضمن تدریس به نکات فراوانی برخورد کند که حاکی از عدم تناسب یک مفهوم یا یک عبارت و یا یک فعالیت یادگیری با توانایی و علایق دانش آموز است .

6-  نقادی باید با احساس توانستن و اعتماد به نفس همراه باشد . درست است که اگر تعدادی صاحب نظر به نقد کتابها مبادرت کنند ، ممکن است نکات عمیق علمی طرح نمایند ، لکن آنچه که چند نفر معلم دلسوز و متفکر می توانند انجام دهند ، ممکن است از عهده ی هیچ گروه دیگر بر نیاید .انتظار آن است که همکاران گروهی در جلسات نقادی تفکر ، دانش و تجربه ی آموزشی خود را پیوند بزنند و به نقادی کتابها بپردازند . یقیناً آنچه که از چنین رویکردی به محتوا کتابها به دست خواهد آمد ، برای برنامه ریزان و مؤلفان کتابها مفید و قابل استفاده خواهد بود .

7- نقد و بررسی کتابها با توجه به سؤال کلی زیرانجام خواهدشد :

الف) در محتوای کتاب یا کتابها تا چه حدودی معیارهای مورد نظر رعایت شده است ؟

ب) در محتوای کتاب یا کتابها تا چه حدودی معیار مورد نظر رعایت نشده است ؟ 

ج) چگونه می توان محتوای کتاب رابامعیارهای مورد نظر متناسب نمود ؟

بنابراین درنقد و بررسی کتابها با هر یک از معیار ها باید به سه سؤال فوق توجه شودوپاسخ لازم برای هر یک ارائه گردد طبیعی است که در این کار پاسخ«بلی» یا«خیر» مورد نظر نیست بلکه توضیحات مدلل وکافی در هر یک از معیارها باید ارائه شود .

معیارها:

معیارهای نقد و بررسی تربیت دینی :

1-انعکاس زیبائیهای آفرینش و زندگی در ابعاد مختلف کتاب (مانند داستانهایی که شادابی و نشاط زندگی کودکانه را     می رساند ‏‏‏‏‏، بازی در فضای طبیعی را ترسیم می کند ، لذت بردن از زیبائیهای اطراف را ممکن می کند و. . . )

2-فراهم شدن فرصتهای تقویت حس مذهبی ( مانند مشارکت در مراسم مذهبی ، کمک به دیگران ، انفاق ، مراسم نیایش و . . . )

3-توجه به نعمتهای خدا در زندگی و سپاس از نعمتها (مانند خوبیها و نعمتهای پیرامون ما ، توانائیها و امکاناتی که در اختیار هر دانش آموز هست و . . . )

4-تقویت روحیه مشارکت در مسئولیتهای اجتماعی و ایفای نقش خود ( مشارکت در کارهای خیر ((معروف )) و دوری و منع از بدیها (( منکر )) ، البته مناسب با سن خود مانند توجه به نظافت

کلاس به عنوان یک وظیفه دینی ، دوری از اسراف در آب و توجه دادن دانش آموزان دیگر به آن )

5-     تقویت علاقه و محبت به پیشوایان دین و گرایش به اسوه قراردادن آنها (با ذکر داستان های مناسب ، بیان سخنان و جشن تولد امامان و . . . )

6-پیش بینی تمرینها و فعالیتهائی که رفتارهای دینی را تقویت کند و پیش بینی تشویق مناسب .

7-علاقه به رعایت آداب اسلامی حضور در جامعه ( مانند سلام کردن ، احترام به بزرگترها ، برخورد محبت آمیز ، رعایت حجاب و عفاف و . . . )

8-     استفاده از شیوه های متنوع آموزش غیر مستقیم آموزه های دینی ( مانند قصه گویی ، داستان نویسی و خاطره نویسی از جانب دانش آموزان ، مسابقه ، گردش علمی ، بازدید از اماکن مذهبی ، کتابخانه هاو . . .)

9-     تقویت حس زیبایی گرایی و هنری دانش آموز برای درک زیباییهای جهان و رشد بینش زیبایی گرایانه درونی ( مانند رعایت ابعاد هنری کتاب در تصویر فضاها و مکانها ، خطاطی ، طراحی و ....)

10-    توجه به وظایف دینی در برنامه ریزی های روزانه دانش آموز ( مانند توجه به اوقات نماز ، صبح زود از خواب برخاستن ، ابتدای شب خوابیدن ، دعا در ابتدای خواب و ....)

معیارهای نقد و برررسی تربیت اجتماعی :

1-               شناخت نهادهای اساسی در جامعه ( حقوق خانواده ، مدرسه ، مسجد و........)

-               احترام گذاشتن به قوانین و مقررات ( عبور و مرور و ......)

3-     مشکلات انسان در دنیای امروز و مخاطرات محیطی (رشد جمعیت ، آلودگی های زیست محیطی و......)

4-               کار و دنیای مشاغل ( تقویت روحیه کارگران ، معرفی مشاغل ، ارزش کار )

5-               ارتباط با دیگران ( احترام گذاشتن به والدین و بزرگسالان ، پرهیز از تمسخر دیگران و.....)

6-     تعاون و همکاری در امور ( همکاری گروهی ، مشورت در کارها، مقاومت در برابر در خواست های منفی دیگران و.......)

7-     مقام انسان ( احترام قائل شدن برای خود ، احترام به کودکان ، مقاومت در برابر در خواست های منفی دیگران و.......)

8-               مراقبت از منابع و اموال ( حفظ جنگل ها ، آبها ، استفاده صحیح از پول و ......)

9-               وطن دوستی ( علاقه به سرزمین و مردم ، احساس مسئولیت در قبال دیگران و.......)

معیارهای نقد و بررسی تربیت هنری و زیباشناختی

1-               استفاده از شعر و عبارات شیرین و جذاب در ارائه مطالب .

2-               استفاده از هنرهای نمایشی در ارائه مطالب کتاب .

-               استفاده از قصه و داستان برای تفهیم مطالب .

4-               پیش بینی فعالیتهای که دانش آموز را به عالم خیال ببرد .

5-     فراهم آوردن فرصت برای تهیه ی پوستر و روزنامه ی دیواری و... توسط دانش آموزان در مسائل درسی ، اجتماعی و.......

6-               انتخاب تصاویر و عکس های متناسب با علایق دانش آموز ومفاهیم و مهارتهای مورد نظر .

7-     صفحه آرایی مناسب و سازماندهی عناصر مختلف کتاب به طور مطلوب در یک واحد درسی.

8-               تخیلی بودن تصاویر و واقعی بودن آن ها متناسب با موضوع درس .

9-               انتخاب نوع حروف مناسب برای کتابهای درسی .

10-          انتخاب قطع مناسب ،نوع چاپ و صحافی مناسب در کتابهای درسی .

معیارهای نقد وبررسی مهارت چهارگانه ی زبان      ( گوش دادن ، سخن گفتن و خواندن و نوشتن )  در مورد کتاب ها به توجه به اینکه تا چه اندازه مهارت های زیر در دانش آموزان تقویت می شود با مورد کم توجهی قرار گرفته ، اظهار نظر فرمایید

1- تلخیص مطالب به صورت گفتار یا نوشتار ( مانند تلخیص مطالب خوانده شده و شنیده شده )

2- یادداشت برداری ( این مهارت در پایه های بالا مورد توجه است . )

3- قضاوت و داوری ( مانند قضاوت کردن در باره ی شنیده ها و خوانده ها از رادیو ، تلویزیون ، کتاب ، معلم و سنجش و مقایسه ی آنها به صورت گفتار یا نوشتار )

4- بحث و گفت وگو ( شرکت در بحث های دو طرفه یا گروهی )

5- اظهار نظر ( مانند نظر دادن در باره ی مسائل اجتماعی ، اظهار عقیده به صورت گفتار یا نوشتار )

6- توضیح و تفسیر در باره ی یک مطلب ( توضیح و تفسیر در باره ی یک رویداد ، یک پرسش ، یک آزمایش ، یک مسئله ریاضی ، توضیح در باره ی تصاویر )

7- خاطره گویی

8- اجرای نمایش و ایفای نقش

9- خواندن متن تؤام با درک صحیح 

10- ارزیابی خوانده و شنیده ها ( سنجش میزان درستی و نادرسنی از خوانده ها و شنیده ها ، مقایسه بین دو نوشته و یا دو مطلب شنیده شده )

11- باز نویسی ( نوشتن مطلب خوانده یا شنیده با زبان خود )

12- مثال آوردن ( آوردن مثال در باره ی تعریف ها و مصداق ها )

13- ترسیم نمودار ، جدول ، نقشه برای تلخیص مطالب

14- نوشتن خلاق و توصیفی ( انشاء ، گزارش نویسی از بازدیدها ، از آزمایش ها و نوشتن احساسات 

و عواطف )

15- تهیه گزارش برای جمع آوری اطلاعات و طبقه بندی آنها ( مثلاً اطلاعات به دست آمده در باره ی گیاهان و یا جانوران  را طبقه بندی کند. )

16- تبدیل نمادهای غیر زبانی ( مانند نوشتن اعداد در قالب کلمه ، نوشتن نام تصاویر )

17- نتیجه گیری و جمع بندی از دیده ها ، شنیده ها و خوانده ها به صورت گفتار یا نوشتار

معیارهای نقد و بررسی کاوشگری ،تحقیق و تفکر خلاق و نقاد :

1- وجود سؤالات یا فعالیت هایی که یافتن پاسخ و حل آنها مستلزم به کار گیری مراحل کاوشگری ، تحقیق و روش علمی باشد .

2- وجود موضوعات یا مسائلی که یافتن پاسخ و حل آنها مستلزم به کارگیری مهارتهای جمع آوری و پردازش اطلاعات (از منابع گوناگون ) باشد .

3- وجود سؤالات و فعالیت هایی که دانش آموزان را در موقعیت های مبهم و خلاقیت برانگیز قرار می دهد وراه حل مشخصی مستقیماً در کتاب برای آنها ذکر نشده است و تشویق به ارائه راه حل های جدید و ابتکاری .

4- تقویت تفکر نقاد ( بررسی همه جانبه یک موضوع و قضاوت منطقی و آگاهانه ) از طریق طرح پرسشها ، فعالیت ها و متون

مناسب

5- تقویت روحیه ی علمی به معنای برخورد منطقی و استدلالی در هنگام رد یا قبول یک نظریه .

6- تقویت روحیه ی مسأله یابی و تشخیص مسائل از دنیای اطراف خود .

معیارهای نقد وبررسی سازمان و تناسب محتوا :

1-               میزان انطباق اطلاعات و مطالب کتاب درسی با یافته ها و اطلاعات جدید علمی

2-               وضوح و روشنی مطالب نوشته شده

3-               میزان تشریح مطالب ( به خصوص مطالب پیچیده و دشوار ) در کتابهای درسی

4-               میزان صحت توالی مطالب وموضوعات در کتاب درسی

5-     میزان ارزشمند بودن مطالب به طوری که نتوان موضوعات را جابه جا یا بخشی از آن را حذف کرد .

6-               میزان صحت عمل در تنظیم عنوان ها ، خلاصه بندی ها و مواردی از این قبیل

7-     میزان راهنمایی به استفاده از وسایل و طرق دیگر در یادگیری به جز استفاده از کتاب درسی

8-               میزان استفاده از تصاویر به تناسب محتوای نوشتاری

9-               میزان هدفدار بودن و همراه بودن تصاویر با توضیح کافی

10-          میزان تناسب مکا نی تصاویر ومحتوای نوشتاری

11-          میزان استفاده از کتاب ، نقشه ، نمودار و جدول ها

12-          میزان صحت عمل در استفاده از جدول ها ، نمودار و نقشه ها

-          میزان احتراز از درج مطالب نابجا  در نوشته ها و نقشه ها

14-          بیان شروع درس ها با مثال های آسان جهت تقویت اعتماد به نفس دانش آموزان

15-          اتمام درس با مثال های پیچیده تر جهت آماده کردن شاگردان به مواجهه با مسائل واقعی

16-    میزان استفاده از وسایل مناسب جهت جلب توجه دانش آموزان مانند نمودار ها ، تنظیم جداول و غیره

17-    میزان تسهیل دسترسی به اطلاعات توسط دانش آموزان از طریق جدا کردن بخش های مختلف متن ، مشخص کردن اطلاعات مهم با درشت نمایی یا تفاوت رنگ

18-          تناسب شیوه تنظیم محتوا و روش های تدریس

19-          میزان توجه به قابلیت اجرا در موقعیت واقعی کلاس درس، مدرسه و محیط دانش آموز

20-    میزان تناسب محتوای کتاب درسی با روش  پیشنهادی ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان

21-          میزان توجه به برقراری ارتباط موضوع در پایه های مختلف تحصیلی

22-          میزان توجه به پیش نیازهای یادگیری ، در یادگیری موضوع جدید

23-          میزان انسجام کلی کتاب از طریق پیوند قسمتهای مختلف کتاب

24-          میزان ارتباط یادگیری موضوع درسی با سایر موضوعات درسی در یک پایه

25-    میزان استفاده از یادگیری قبلی ( استفاده از مثال های آشنا ) برای توضیح مفاهیم جدید ونا آشنا