برنامه درسی آینده ایران

برنامه درسی آینده ایران

چکیده‌ای از مقالة ارائه شده در همایش «تحول بنیادین در نظام برنامة درسی ایران»

پیدایش محیط‌های نوین یادگیری با گشودن امکانات و افق‌های جدید برای «برنامة درسی» آن را با چالش‌های تازه‌ای نیز روبه‌رو ساخته است. یک جنبة این تحولات به ابعاد فناورانه ناشی از انقلاب الکترونیکی مربوط می‌شود. با این همه، ابعاد مسئله از سطح صرفاً فنی فراتر می‌رود و عمق و دامنة آن به شدت در حال رشد است. دگرگونی‌های مهمی در ساختار و ارتباطات جامعة نوین اطلاعاتی صورت می‌گیرد.

با ظهور شبکه‌های اطلاعاتی جامعه‌ای به وجود آمده است که در آن مدل گفتمان و دامنة کارکرد ذهن بشر تحول می‌یابد. تحولاتی که روز به روز گسترش می‌یابند و از نوع پیوستة متعارف نیستند. بلکه دگرگونی‌هایی ناپیوسته‌اند که تغییراتی عمیق در محیط‌های یاددهی- یادگیری به وجود آورده‌اند. نه تنها وسیله‌های رسیدن به هدف‌های برنامة درسی تغییر کرده است، بلکه خود اهداف نیز موضوع بحث و گفت‌وگو هستند.

چرا باید از «بوم‌‌شناسی برنامة‌ درسی» سخن به میان آورد؟ زیرا در محیط برنامة‌ درسی و در ارتباط با آن چیزی نمانده است که با تغییرات عمیق و گسترده  دست به گریبان نباشد:

1. افرادی که برنامة‌ درسی برای آن‌ها تدوین می‌شود در معرض تغییرات گسترده قرار دارند و اطلاعات، مفاهیم، رفتارها و عادت‌های آن‌ها در معرض دگرگونی است؛ رعیت‌ها جای خود را به شهروندها داده‌اند؛

2. گفتمان‌های دخیل در برنامة درسی (مانند گفتمان حقوق بشر، مردم سالاری، برابری و مانند آن) تغییر کرده‌اند؛

3. نهاد‌ها، خانواده، مدرسه، بازار و مانند آن، تحول یافته‌اند؛

4. روابط، مناسبات، ساختارها و فرهنگ (مناسبات پدر سالاری و برتری جنس مذکر) دگرگون شده است؛

5. اشیا و ابزارها تغییر کرده‌اند. به‌عنوان مثال، رایانه جایگزین ماشین حساب شده است و اینترنت جای پست و تلگراف را گرفته است؛

6. فضا و مکان به شدت دگرگون شده است. اکنون مکان بیش از آنکه محلی خاص باشد یک جریان است، یعنی افقی با چشم‌انداز؛

7. ساخت و عملکرد رسانه  عمیقاً تغییر کرده است؛ کتاب‌های کاغذی با شمارگان محدود را با کتاب‌های الکترونیکی و فرستنده‌های محدود تلویزیونی را با شبکه‌های ماهواره‌ای مقایسه کنید؛

8. رویدادها متحول شده‌اند؛ بسیاری از رویدادها دیگر در فضا-زمان متعارف فیزیکی صورت نمی‌گیرند، بلکه می‌توانند مجازی نیز باشند.

9. سرشت ارتباطات تغییر کرده است. مسافت‌های گذشته دیگر معنی ندارند، به‌طوری که از «مرگ فاصله» صحبت به میان می‌آید.

10. سازمان‌های کار و خدمات تحول می‌یابند؛ (دانش بنیان می‌شوند، یادگیرنده می‌شوند...)،

11. قدرت نیز دیگر از فردی به فرد دیگر و از گروهی به گروه دیگر منتقل نمی‌شود، بلکه ایده، دانایی، و معناست که باعث قدرت می‌شود.

12. مفهوم سرمایه نیز دچار تحول شده است. سرمایه دیگر فقط چیزهای سنتی، مانند پول، زمین، و منابع نیست بلکه سرمایة انسانی، اجتماعی، و فرهنگی نقشی مهم‌تر از آن‌ها به دست آورده است.

13. متن به معنای گذشته نیز دگرگون شده است و متن‌ها به هم موکول شده‌اند و اگر اَبَر متن‌هایی مانند شبکة جهان‌گستر موضوعیت پیدا کرده است.

14. مخاطب‌ها دیگر محدود نیستند و مخاطب‌های نامحدود و «اَبَر مخاطب» ظاهر شده‌اند.

آنچه در این 14 وجه تحول محیط برنامه درسی بیان شد، بدون شک همة ابعاد آن را در بر نمی‌گیرد ولی نشان می‌دهد که دامنة تغییرات تا چه اندازه گسترده است. بوم‌شناسی جدید یادگیری در ورای جنبه‌های ظاهری و فناورانة آن خبر از دگرگونی‌ عمیق در مدل برنامة درسی می‌دهد که جنبه‌های وسیع رفتاری و فرهنگی دارد. پیدایش اینترنت فقط یک تحول فنی متعارف نیست، بلکه جنبه‌های فرهنگی نیز دارد و مدل‌های ارتباطی و اندیشمندی نوینی را در حوزة برنامه درسی به همراه می‌آورد.

دیگر نمی‌توان آموز‌ش‌وپرورشی با افکار ممنوع، مدارس حراست شده، متن‌های محدود، کلاس‌های تک‌صدایی و معلمان با افکار دست‌چین شده را تصور کرد. بلکه‌ شبکه‌ای چندرسانه‌ای و چند متنی وجود دارد.

برنامة‌ درسی شبکه‌ای ناهمگن از کنشگران متعدد است: شبکه متشکل از «انسان- انسان» (مانند معلمان و دانش‌آموزان متعلق به نسل‌های مختلف) و «انسان- اشیا» (اعضای کلاس درس با وسیله‌های کمک آموزشی،MP3ها، اسلایدهای پاورپوینت، فراگیران دارای نوت بوک، لپ‌تاپ، تبلت که آن‌ها را مدام با اطلاعاتی گسترده و سیال درگیر می‌کند.)

«اشیا- اشیا» (رایانه‌هایی که به‌هم متصل شده‌اند و اینترنت را به‌وجود آورده‌اند و عالم صغیر کلاس درس و یاددهی- یادگیری را هر لحظه به عالم کبیر جهانی متصل کرده‌اند.)

«انسان- اشیا- انسان» (فراگیرانی که از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات چندر‌سانه‌ای امکان ارتباط با سرعت نور با یکدیگر را دارند. مدرسه، جامعه، بازار در هم تنیده‌اند.)

یاددهی- یادگیری در آینده در شبکه‌ای ناهمگن با ساخت متکثر، چندگانه، غیرخطی و فوق‌العاده پیچیده صورت می‌گیرد.

برنامه درسی آینده باید با توجه به آزادی، برابری، کثرت و مشارکت تنظیم شود، چندر‌سانه‌ای و چندصدایی باشد، میان رشته‌ای شدن و جهانی شدن در آن دخیل باشد و در عین حال جنبه‌های بومی و محلی را نیز کاملاً در نظر بگیرد. آمادگی گفت‌وگوهای چند فرهنگی را داشته باشد، هویت‌ها و سبک‌های متنوع را در نظر بگیرد، و از قید زمان،‌ مکان، و فاصله آزاد باشد.