در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، تربیت به معنای "فرایند تعاملی زمینه‌ساز تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان، به صورتی یکپارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی، به منظور هدایت ایشان در مسیر آماده شدن جهت تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد" تعریف شده است و هدف کلی تربیت این گونه تعریف شده است: " تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان به گونه‌ای که بتوانند در موقعیت خود و دیگران در هستی، را به درستی درک و آن را به طور مستمر با عمل صالح فردی و جمعی متناسب با نظام معیار اسلامی اصلاح نماید". با توجه به گسترده شدن توانمندی‌های مورد نیاز دانش‌آموزان، آمـوزش رسمی باید در کنار سایر نهادهای مربوطه پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. از این رو می‌توان مأموریت آمـوزش و پرورش را، تربیت دانش‌آموز و به عبارت ساده تقویت هویت آنها دانسـت. آمـوزش و پـرورش بایـد «چگونـه آمـوختن» را یـاد بدهـد وبه قول آیزنرصاحب نظر معروف، مدارس باید چگونه فکر کردن و چگونه یاد گرفتن را بیاموزند تا آنها معمار تعلیم و تربیت خود باشند در حقیقت مهارت آموختن، زیرساخت فراگیری‌های بعدی است. در این بستر، امکان تلفیق آموخته‌ها و خلـق دانایی پدید می‌آید و بدون این زیر ساخت آموخته‌ها جزایری جدا از هم و بدون آرایـش خواهنـد بـود کـه به بصیرت و فرهیختگی منجر نخواهند شد(آلبرو[3] و دیگران 2018).
در دنیای امروز تربیت به شدت تحت تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی و رشد روزافزون اطلاعات قرار دارد. در سند تحول بنیادین عقل ورزی از اصول تربیت تعریف شده و مربیان و متربیان نسبت به خردورزی و نقادی مداوم عمل خود و دیگران ترغیب شده‌اند. مفهوم سواد اطلاعاتی[4] با عقل ورزی دارای ارتباط نزدیک است، زیرا سواد اطلاعاتی معمولاً شامل توانایی دسترسی، ارزیابی و استفاده از اطلاعات تعریف شده است، فراگیران لازم است که راه‌های یافتن دانش و اطلاعات را بشناسند و بتوانند به سهولت به منابع مختلف اطلاعاتی مورد نیاز خود دسترسی یابند، آنها را ارزیابی نمایند و به آن نظام بخشند و نیز بتوانند اطلاعات مورد نیاز خود را کسب کنند و به‌کار گیرند. این توانایی در سایه خرد ورزی و در راستای تربیت است.
دردورانی که ما با انواع و اقسام اطلاعات (فیزیکی و دیجیتالی) محاصره شده‌ایم بزرگترین دارایی ما این است که درک کنیم با چه چیزی سروکار داریم. با این حال، مطالعات اخیر نشان می‌دهد که شکاف عمیقی در میان دانش‌آموزان در مورد این توانایی وجود دارد.
در سال 2016، یک مطالعه دانشگاه استنفورد (وینربرگ و دیگران، [5]2016) نشان می‌دهد که دانش‌آموزان نه تنها نمی‌توانند بفهمند کدام اطلاعات جعلی است، آنها حتی نمی‌توانند تشخیص دهند که منابع اطلاعاتی جانبداری چه سمتی را می‌کنند، همچنین در یک سری مطالعه انجام شده بر اساس آزمون ACT[6] مشخص شده است که دانش‌آموزان تمایل بیشتری به سایت‌های حاشیه‌ایی که به انتشار اطلاعات غلط مشهورند، دارند و باور دارند که منابع آن سایت‌ها معتبرند. (کرافت و مور[7] به نقل ازاسکارسون2017)
در هر حال شهروندانی که از سواد اطلاعاتی برخوردارند می‌دانند چگونه از اطلاعات به منظور بهره‌وری بیشتر در کار و زندگی روزمره‌شان استفاده نمایند؛ آنان می‌دانند که چطوراطلاعات سودمند را در تصمیم‌گیری‌های مختلف (از قبیل کجا فعالیت‌های اقتصادی انجام دهند و چگونه انجام دهند) تعیین می نمایند. آنها قادرند نوارهای خبری و سخنرانی‌های سیاسی را ارزیابی کنند و تشخیص دهند که چه وقتی آمارها کاربرد دارند و بر این اساس تصمیمات صحیح‌تری اتخاذ نمایند. این شهروندان ارزش و قدرت اطلاعات را می‌دانند، آنها معتقدند به‌منظور حل مشکلات و مسائل زندگی در اجتماع به اطلاعات نیازمندند. آنها می‌فهمند که اطلاعات به دانشی نیاز دارند که مورد تحلیل قرار گرفته شوند و مورد سؤال واقع شده و در ساختار وجودی دانش وتجربیات‌شان وجود داشته باشد. اکنون شهروند را عامل مؤثر، آگاه و گزینشگری می‌دانند که می‌تواند نگرش و رویکرد خاص خود را نسبت به مسائل مختلف در پیش گرفته و آن را توسعه دهد و به موازات این تغییر نگرش است که آموزش مهارت‌های مربوط به سواد اطلاعاتی روز به روز در مدارس و دانشگاه‌ها فراگیرتر می‌شود و بدین سان از این پس افراد به طیفی از سوادهای مختلف نیازخواهند داشت تا بتوانند توانمندی و قابلیت خود را به صورت جمعی و فردی افزایش دهند و در جمع آوری اطلاعات مورد نیاز خود گزینشی‌تر عمل کنند .(پریرخ، 1386)
سواد اطلاعاتی وسیله ای است برای توانمندی فردی و این توانمندی به مهارت فرد در تحلیل و انجام تحقیقات و استقلال او در جستجوی حقیقت کمک میکند. سواد اطلاعاتی به فرد توانایی بحث می‌بخشد. این مهارت فرد را برای یادگیری مادامالعمر آماده میکند و موجب می‌شود تا افراد از موفقیت در تأمین نیازهای اطلاعاتی لذت ببرند.
پویایی سواد، مانع از تعیین حد و مرز مشخص برای آن شده است. امروز گستره و ابعاد سواد و تلقی از مفاهیم آن تغییرات زیادی نموده است. به طوری که افراد جامعه برای موفق شدن در شغل و رشته تحصیلی خود باید به انواع سواد مجهز شوند. از جمله سواد عمومی، سواد رسانه‌ای، سواد فناوری، سواد منابع، سواد انتقادی و... که پیش‌نیاز سواد اطلاعاتی هستند.
در واقع سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد، با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جست‌وجو در این منابع پرداخته و پس از انجام جست‌وجو اطلاعات به دست آمده را ارزیابی کرده و به منظور تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد.
(مرادی، گاوگانی، 1393) با پژوهشی که روی سواد اطلاعاتی دانش‌آموزان مدارس دخترانه شهر تبریز انجام دادند نشان دادند که میزان سواد اطلاعاتی دانش‌آموزان در حد متوسط و پایین‌تر است. تحقیقات دردوره‌های بالاتر و روی دانشجویان هم نشان می‌دهد، دانشجویان نه تنها مهارت‌های لازم را در استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی ندارند؛ بلکه با این پایگاه‌ها آشنایی کمی دارند؛ که این امر ناکارآمدی در اطلاع‌جویی و ضعف سواد اطلاعاتی آنها را مشخص میکند. (منصوریان، سنگری، 1394) یافته‌های پژوهش‌های گوناگون نشان می‌دهد که رابطه معناداری بین سواد اطلاعاتی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان وجود دارد. همچنین آموزش سواد اطلاعاتی می‌تواند باعث افزایش میزان یادگیری دانش‌آموزان شود.(کشکولی و دیگران 1391)
با توجه به موارد یاد شده، مجهز شـدن بـه مهـارت‌هـای سواد اطلاعاتی برای کلیه دانش‌آموزان عصر کنونی ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین می‌توان گفت که رسالت نظام‌های آموزشی در جامعه اطلاعاتی، بیش از آنکه بر آموزش مهارت‌های تخصصی و ارائه مطالب درسی متمرکز باشد، به مؤلفه‌های یادگیری مادامالعمر، مانند سواد اطلاعاتی، تأکید میکند. در واقع سواد اطلاعاتی، کلیدی برای یادگیری مادامالعمر است(چو[8] و دیگران، 2011). شایان ذکر است که تأثیر و میزان اهمیت سواد اطلاعاتی در فرآیند زندگی اجتماعی بسته به سطح دانش عمومی، پیشرفت‌های دانش جهانی و نیازی است که جامعه پژوهشگران و دانش‌آموزان احساس می‌کنند. سواد اطلاعاتی برای همه رشته‌ها، همه محیط‌های یادگیری و همه سطوح آموزشی مشترک است. سواد اطلاعاتی یادگیرندگان را قادر می‌سازد که بر محتوای اطلاعات تسلط یابند و کندوکاوهای خود را گسترش دهند، خودهدایت گری خویش را تقویت کنند و کنترل بیشتری بر یادگیری خویش به دست آورند. فرد با سواد اطلاعاتی، قادر است: بنابراین یک شخص «باسواد اطلاعاتى» داراى توانایی‌های زیر می‌باشد:
1) تشخیص نیاز به اطلاعات
2) تشخیص ویژگی و میزان اطلاعات مورد نیاز
3) توانایی دستیابی به اطلاعات مورد نیاز به صورت مفید و مؤثر
4) توانایی بهره‌گیری از راهبردهای جستجو
5) ارزیابی منتقدانه اطلاعات و منابع اطلاعاتی به دست آمده
6) توانایی استفاده از اطلاعات برای رسیدن به هدفی خاص مثل حل مسأله
7) توانایی مقایسه اطلاعات به دست آمده با دانش موجود و افزودن به دانش
8) شناخت وظیفۀ اجتماعی خود در دسترسی به اطلاعات و استفاده از آن
9) گردآوری، سازماندهی و دسته‌بندی اطلاعات به دست آمده یا تولید شده
10) آگاهی از اینکه سواد اطلاعاتی پیش‌نیاز یادگیری مادام العمر است.
جمع بندی و نتیجه گیری
فرد باسواد اطلاعاتی، ارزش اطلاعات را تشخیص می‌دهد. وقتی برای حل مشکلی، به اطلاعات نیازمند است، توانایی پیدا کردن و تحلیل آنها را دارد. قادر است محتوای اطلاعات را با دید انتقادی ارزیابی کند. همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت انجام می دهد. از طرفی، توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد.به نظر می رسد، این مجموعه توانایی ها آن چیزی است که همه دانش آموزان در دوره های مختلف تحصیلی و متناسب با هردوره و پایه تحصیلی به آن نیاز دارند.این برنامه های آموزشی در چارجوب برنامه ویژه مدارس می تواند طراحی و اجرا گردد.
منابع
- کشکولی، سعیده و]دیگران[. 1391. تاثیر آموزش سواد اطلاعاتی برمیزان یادگیری دانش آموزان مدارس هوشمند. پایان نامه کارشناسی ارشد تکنولوژی آموزشی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی. دانشگاه علامه طباطبایی.
- عینی، اکرم .1396. الگوی سواد اطلاعاتی در برنامه های درسی. رشد آموزش علوم اجتماعی. شماره 74 .
- سلیمان‌پورعمران، محبوبه و ]دیگران[.1396. سواد اطلاعاتی در آموزش و پرورش، خلاقیت آموزشی. تهران : نشر گسترش علوم نوین
- Albro, M. H. Sheffield, K. M., Grant, A., & Redd, R.2018. Information Literacy and Mathematics Education Students: A Case Study in Library Instruction. New Librarianship.volum3. issu1
- Chu, S. K. W., Tse, S. K., & Chow, K.2011. Using collaborative teaching and inquiry project-based learning to help primary school students develop information literacy and information skills. Library & Information Science Research. Volume 33, Issue 2
- webber, S. A., & Johnston, B.2017. Information literacy: conceptions, context and the formation of a discipline. Information Literacy. vol 11. Isuue 1
- Scarson, Jillian . 2017. Creating an Information Literacy Workshop for High School Girls. The Official Blog of the Syracuse. ischool.syr.edu
ارسال نظر