دارالفنون؛ مدرسه‌ای به قدمت تعلیم و تربیت نوین ایران

نظام تعلیم و تربیت نوین در ایران با نام مدرسه دارالفنون پیوند خورده است. این مدرسه بنیان‌نهاده میرزاتقی خان امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار است؛ گرچه این رجل عهد قجر را عمری به کفایت در مصدر صدارت و ... نبود تا میوه‌ای از این درخت بچیند.

 نخستین گروه از معلمان اتریشی دارالفنون چند روز پس از عزل و تبعید امیرکبیر وارد تهران شدند و مراسم افتتاح این مدرسه در دی ماه 1230 با حضور شاه و صدراعظم جدیدش، میرزا آقا خان نوری، برگزار شد. دارالفنون را می‌توان نخستین دانشگاه در تاریخ مدرن ایران دانست.

اکنون با گذشت بیش از 170 سال از تأسیس این مدرسه و با گذر از فراز و نشیب‌های بسیار، اداره این یادگار گران‌سنگ فرهنگی به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی واگذار شده تا به عنوان گنجینه­‌ی تاریخ تعلیم و تربیت کشور مورد بهره‌برداری قرار گیرد؛  البته کارکردهای متنوع دیگری نیز برای این نخستین مدرسه ایرانی تعریف شده که جزئیات آن را در گفت‌وگوی روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با مسعود بهرامی رییس مدرسه‌ی تاریخی دارالفنون می‌خوانید.

این گفت‌وگو در دو بخش تنظیم شده که بخش نخست به دیروز و امروز دارالفنون می‌پردازد و بخش بعدی به حیات فردای این مرکز علمی، فرهنگی و میراثی اختصاص یافته است.

دیروز دارالفنون

دارالفنون در چه شرایط تاریخی و با چه اهدافی تأسیس شد؟

بی انصافی است اگر تاریخ دارالفنون را جز با نام شهید راه علم میرزا تقی خان امیرکبیر آغاز کنیم. همه‌ی حوادث تاریخ حدود 170 ساله این مدرسه و دستاوردهای ارزشمند آن با نام نامی این بزرگمرد تاریخ معاصر ایران گره می‌خورد. وی طی سفرهایی که به واسطه امور حکومتی به ممالک خارجی - مثل عثمانی – داشت، وقتی به بررسی علل پیشرفت و مبدا دستاوردهای این ممالک می‌پردازد، ریشه‌ی آن را در دسترسی به علوم و فنونی می‌بیند که به واسطه‌ی مدارس حاصل می‌شوند. در بازگشت به ایران، در گفت‌وگو با مشاوران در این مورد بحث می‌کند که ما علیرغم چهره‌های دلسوز و وطن‌پرستی که داریم، چرا در جنگ‌ها شکست می‌خوریم و مجبور به پذیرش عهدنامه‌های ننگین شده‌ایم، به این نتیجه می‌رسد که این موضوع به عقب‌ماندگی ما در علوم و فناوری بازمی‌گردد.

لذا در موقعیت استراتژیکی در قلب تهران، یعنی ضلع شمالی ارگ سلطنتی که کاخ گلستان فعلی در آن واقع شده است، در نقطه‌ای مشرف به قنات ـ به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های استراتژیک ـ پادگانی قدیمی وجود داشت که مرکز آموزش نظامی بود. به دستور امیرکبیر و با کسب اجازه از شاه، محمدتقی خان معمارباشی در 1268 احداث مدرسه دارالفنون را در یک طبقه با 50 کلاس در محل این پادگان آغاز می‌کند و حدود سه سال بعد به اتمام می‌رساند. 7 دی ماه سالروز افتتاح دارالفنون است و 19 دی ماه امیرکبیر در حمام فین به قتل می‌رسد و متأسفانه قریب به 13 روز مانده به افتتاح دارالفنون امیرکبیر عزل شد و نتوانست افتتاح مدرسه را ببیند و نقشی در اداره دارالفنون نداشت، اما دارالفنون تبدیل به افتخاری برای وی و ایران و مبدأ آموزش‌های نوین در ایران شد.

چه علوم و فنونی در دارالفنون تدریس می‌شد و مدرسان از کجا تأمین شده بودند؟

درس‌ها شامل آموزش‌های نظامی، طب، مهندسی، داروسازی، موسیقی، هنر، زبان‌های خارجی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا بود و کادر مدرسه و معلمان و دانش‌آموزان عموماً از طبقه درباری بودند. امیرکبیر برای تأمین نخستین گروه اساتید این مدرسه به سراغ دول استعمارگر نرفت بلکه نخستین مدرسان دارالفنون را از اتریش و مجارستان استخدام کرد.

با توجه به اینکه دارالفنون نخستین دانشگاه مبتنی بر آموزش و پرورش نوین در ایران است قاعدتاً بسیاری از نخستین دستاوردهای علمی و صنعتی در کشور و در رشته‌ها و شاخه‌های گوناگون را به نام خود ثبت کرده است. سهم حوزه آموزش و پرورش در این تحولات چقدر است؟  

دارالفنون در حوزه آموزش و پرورش آغازگر تحولات بزرگی  بود. دارالفنون علاوه بر اینکه اولین مدرسه‌ی نوین ایران است، اولین مرکز تربیت معلم نیز به شمار می‌رود و اولین چاپ کتاب درسی در اینجا اتفاق افتاده است.

همچنین اولین عمل جراحی در ایران توسط یکی از اساتید اتریشی (پولاک) در اینجا انجام شد. اولین دستگاه رادیولوژی کشور در دارالفنون ساخته شد، اولین دستگاه رادیو و اولین آنتن توسط دکترحسابی و دانشجویانش در دارالفنون ساخته شد. اولین بالن بر فراز این مدرسه به اهتزار در آمد. اولین پمپ آب و اولین سالن ورزشی امروزی پس از زورخانه‌ها در اینجا ساخته شد. ما مجموعه‌ای از اولین‌ها را در دارالفنون داریم.

جایگاه دارالفنون به عنوان یک مرکز آموزشی سبک نوین در میان دنیا چیست؟

دارالفنون جزو سه مدرسه‌ی اول آسیا است که تقریباً همزمان با مدارس نوین ژاپن و ترکیه تأسیس شد. با تأسیس دانشگاه تهران، بخشی از معلمان دارالفنون به آنجا منتقل شدند و اساتید این دانشگاه را تشکیل دادند. در واقع سنگ بنای دانشگاه تهران در دارالفنون گذاشته شد.

از دانش‌آموختگان و اساتید نامی این مدرسه بگویید.

شهید دکتر چمران، کمال‌الملک، دکتر بازرگان، جلال و شمس آل احمد، پرفسور فرهود و آیت‌الله جاودان از جمله دانش‌آموختگان دارالفنون هستند. همچنین جلال و شمس آل احمد، پروفسور حسابی، جلال‌الدین همایی، ملک‌الشعرای بهار، نیما یوشیج، حسین گل گلاب و قیصر امین‌پور از جمله کسانی هستند که در این مدرسه به تدریس اشتغال داشتند.

سیر تحول دارالفنون از یک مدرسه و مرکز آموزشی چگونه ادامه پیدا کرد؟

در سال 1308 مارکوف معمار روس، بنای مدرسه را بازسازی کرد که طی آن 50 کلاس کوچک مدرسه تبدیل به 36 کلاس بزرگتر در دو طبقه شد و از این تاریخ دارالفنون اولین دبیرستان ایران شد. سپس ساختمان «صحه»، که نخستین درمانگاه مدرن ایران است، در کنار آن احداث شد.

دارالفنون چندبار مرمت شده و تا امروز چه فراز و فرودهایی در امر مرمت پشت سر گذاشته است؟

سال تحصیلی 63 – 62 آخرین سالی بود که دانش‌آموزان در دبیرستان دارالفنون حضور داشتند. از این تاریخ به مدت 12-13 سال این مدرسه به مرکز آموزشی فرهنگیان تبدیل می‌شود و از 1375 دارالفنون به عنوان اثر تاریخی ثبت ملی می‌شود. در این زمان تصمیم گرفته می‌شود مظاهر غیر اصیل ساختمان مثل درب و پنجره فلزی و سنگ کاری‌های جدید حذف ‌شود تا بنا مورد مرمت قرار گیرد.

اوایل دهه 90 این مدرسه از نظر مدیریتی به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی واگذار می‌شود که از این تاریخ اتفاقات خوبی را در این مدرسه تاریخی شاهد هستیم. مرمت‌های اساسی در چند مرحله صورت می‌گیرد. اضافه شدن سالن همایش و محوطه‌سازی هم در این مرحله اتفاق می‌افتد.

امروز دارالفنون

دارالفنون به عنوان میراث‌دار معنوی تعلیم و تربیت ایران تا امروز چه بخش از مأموریت خود را محقق کرده است و چه ظرفیت‌هایی در این حوزه موجود است؟

امروز بخشی از برنامه‌های توسعه دارالفنون به مرحله بهره‌برداری رسیده است که از جمله می‌توان به سالن کنفرانس امیرکبیر، سالن‌های کنفرانس 20 و 30 و 50 و 150 نفره، که برای مراسم‌های گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد، سالن‌های پلکانی و حیاط مرکزی اشاره کرد. همچنین هفت اتاق - نمایشگاه داریم که با هدف موزه دارالفنون آماده شده است اما در حال حاضر هنوز آن کارایی آرمانی مورد نظر را ندارد. در این غرفه‌ها آثاری گوناگونی از تاریخ آموزش و پرورش نوین ایران به نمایش درمی‌آید. مثلاً در یکی از غرفه‌ها تصاویر معلمان و سوابق آن‌ها به نمایش در آمده است. یکی از غرفه‌ها به تصاویر و اسناد دارالفنون و غرفه‌ی دیگر به شخصیت امیرکبیر اختصاص یافته است. غرفه‌ای به مدرسان دارالفنون و دانش‌آموختگان معروف این مدرسه اختصاص یافته است، همچنین اسناد و تصاویری از شهیدان معلم و دانش‌آموز و سیر تحول کتاب‌های درسی را نیز در آنجا به نمایش گذاشتیم.

اخیرا در سازمان پژوهش بحث جایگاه واقعی دارالفنون و رسیدن به این جایگاه واقعی مطرح شده است. بفرمایید این جایگاه چطور تعریف می‌شود و چه برنامه‌هایی برای آن پیش‌بینی شده است؟

ما در دارالفنون میزبان دوره‌های آموزشی، جشن‌ها، اردوهای دانش‌آموزی و مراسم‌های مختلف با موضوعات فرهنگی هستیم. همچنین با نهادهای مرتبط مانند سازمان میراث فرهنگی، سازمان کتابخانه‌های کشور، شهرداری‌ها، رسانه ملی، انجمن‌های دوستدار فرهنگ و هنر، کانون‌های مختلف فرهنگی و نیز بخش خصوصی در ارتباط هستیم.

 یکی از اقداماتی که طی این مدت در دارالفنون اجرا شد ایجاد ارتباط با اداره کل آموزش و پرورش شهر و شهرستان‌های تهران بود که از این طریق ظرفیت اردوهای دانش‌آموزی در دارالفنون راه‌اندازی و امکان بازدید عمومی از این مدرسه تاریخی به صورت رایگان فراهم شد. البته همه این اقدامات که پیش از شروع اپیدمی کرونا اجرایی شده بود فعلاً متوقف شده است.

به جز دانش‌آموزان، آیا عموم مردم هم امکان بازدید از دارالفنون را دارند؟

 پیش از بحران کرونا ما موفق شدیم درهای دارالفنون را به روی بازدیدکنندگان عمومی باز کنیم. علاوه بر آن تقریباً هر روز میزبان گروهی از دانش‌آموزان از نقاط مختلف استان تهران بودیم که به اردوی بازدید از دارالفنون می‌آمدند. در این اردوها علاوه بر اینکه بازدید از یک مکان تاریخی فرهنگی باعث تنوع و تغییر ذائقه می‌شد، شاهد برگزاری کلاس‌های درس تاریخ یا مطالعات اجتماعی در دارالفنون طی همین اردوها بودیم؛ مثلاً دانش‌آموزان پایه ششم ابتدایی، که در درس‌های خود با شخصیت امیرکبیر آشنا می‌شوند، کلاس مربوط به درس امیرکبیر را در مدرسه دارالفنون تشکیل می‌دادند.

 با شیوع ویروس کرونا این رفت و آمدها متوقف شد و امیدوارم به زودی با رفع این مشکل شاهد حضور پرشور دوستداران فرهنگ و دانش‌آموزان علاقمند در این مکان فرهنگی و تاریخی باشیم البته این مشکل فرصت‌هایی نیز برای ما فراهم کرد و ما از خلوت بودن مدرسه برای انجام امور مرمت استفاده کردیم.

اقدامات مرمتی اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟

مرمت دارالفنون دارای یک طرح مصوب در سازمان میراث فرهنگی است که طی 6 الی 7 سال گذشته به همت تیمی از کارشناسان زبده طراحی شده و به تصویب مراجع ذی‌صلاح در سازمان میراث فرهنگی رسیده است که ما موظف به اجرای آن هستیم. پیش از شروع مرمت‌ها یک مطالعه زیرسطحی، برای بررسی چاه‌ها، قنات‌ها و همه‌ی عوارض زیرزمینی تا عمق حدود 30 متری دارالفنون انجام شد که این تحقیقات در حال اجرا است.

در حال حاضر مرمت دارالفنون در 3 سطح در حال پیگیری است سطح اول مرمت زیر سطحی است که شامل مطالعات گسترده اعم از مطالعات ژئوفیزیک، ژئو الکتریک و ژئوتکنیک و در نهایت مقاومت مصالح است. با انجام این آزمایش‌ها می‌توانیم اقدامات اصلی مرمت را آغاز کنیم. البته در کنار این اقدامات بخشی از ضلع شرقی و شمالی مدرسه برای بازدید گروه‌های مختلف مراجعه کننده مرمت بصری شدند که شامل مرمت بخشی از آسیب‌های دیوارها بود و رنگ آمیزی شکیلی نیز روی آن انجام شد.

آیا تحقیقات مربوط به زیر سطح مدرسه به پایان رسیده است؟

یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌هایی که به بناهای تاریخی وارد می‌شود به واسطه‌ی نفوذ آب‌ است؛ شامل آب باران، چاه‌های اطراف بنا و همچنین آب‌های جاری محوطه که به پی و فنداسیون آسیب می‌زنند. یکی از مهم‌ترین اقدامات ما طی یک سال گذشته مدیریت و حذف آب‌های مختلف از اطراف پی ساختمان بود.

در این مدت بخشی از حیاط شمالی مرمت شد. در حال حاضر حیاط شرقی را در دستور کار داریم و امیدواریم به زودی شرایط برای مرمت بنای اصلی ساختمان فراهم شود؛ یعنی بعد از حذف آب‌ها از اطراف پی ساختمان می‌توانیم عملیات مرمت را آغاز کنیم. اساتید به نامی که هر یک از آن‌ها وزنی در عرصه مرمت آثار تاریخی هستند به این موضوع اذعان دارند که فعلاً مشکل به خصوصی در سازه­ی ساختمان دارالفنون وجود ندارد، اما متأسفانه به دلیل دستکاری‌هایی که طی سال‌های گذشته انجام شده است، مانند حفر چاه برای سرویس بهداشتی جدید، احتمالاً با آسیب‌هایی در زیرزمین مدرسه مواجه هستیم که برای مرمت آن منتظر پاسخ آزمایش‌های ژئوفیزیکی و زیربنایی هستیم.

در حال حاضر چه ارگانی مسئولیت مرمت و بازسازی دارالفنون را برعهده دارد؟

حجم عمده‌ای از اقدامات مرمت مدرسه تاریخی دارالفنون در زمان تولیت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی انجام شده است. سایر نهادها همچون اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، سازمان نوسازی و تجهیز مدارس و ... نیز در گذشته در این زمینه مساعدت داشته‌اند. البته علی‌رغم تلاش‌های بسیاری که در این زمینه شاهد بودیم هنوز اقدامات انجام نشده بسیاری نیز وجود دارد که امیدوارم با کمک و مساعدت همه ارکان تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز این اقدامات به اجرا درآیند.