در سومین جلسه دلالت های قرآنی در برنامه درسی ملی مطرح شد: از منظر اسلام عقل و مذهب در تعارض نیستند

سومین جلسه از سلسله جلسات دوره آموزشی « دلالت های قرآنی در برنامه درسی ملی » در روز شنبه 21/2/1398 با حضور کارشناسان برگزار گردید.

 دکتر علی ذوعلم در ادامه موضوع «از عقلانیت فطری تا عقلانیت وحیانی»  گفت:

1- در همه سطوح از رشد، عقلانیت بالقوه وجود دارد. هم عقلانیت جزئی (حسابگر) و هم عقلانیت کلی (سؤالات مبانی هستی شناسی، جهان شناسی، انسان شناسی و ...) بدیهی است که این زمینه ها، شرایط لازم برای پذیرش هدایت را فراهم می آورد.

2- سؤالی که در اینجا مطرح می شود: «در مسیر حرکت از عقلانیت فطری به عقلانیت وحیانی، چه فرایندی وجود دارد؟ » در پاسخ باید گفت: ایمان اولیه نتیجه عقلانیت قطری است؛ اگر ایمان اولیه پشتوانه عمل، اخلاق و معرفت قرار گیرد، به مرتبه ای از مراتب عقل وحیانی دست یافته است. و همین یافته، خود مقدمه عقلانیت وحیانی بعدی یعنی تقوا خواهد بود. این چرخه در عناصر پنجگانه وجود دارد؟

خداوند در آیه شریفه (فاطر / 10) می فرماید : « اِلَیـهِ یَصـعَـدُ الکَـلِـمُ الـطَّیِّـبُ وَ الـعَـمَـلُ الـصّالِـحُ یَرفَـعُـه » عقیده و ایمان پاک و عمل صالح زمینه رشد و توفیق است. و یا در آیه شریفه (حجر / 99) می فرماید: « وَ اعـبُد رَبَّـکَ حَتـَّىٰ یَـأْتِـیَـکَ الـیَـقیـنُ » تعبد در مقابل پروردگار را زمینه یقین می داند. و یا در آیه شریفه ( فاطر 28 ) می فرماید: « اِنَّـما یَخـشَی اللهَ مِن عِـبادِهِ الـعُـلَـماءُ » در معرفی اهل معرفت و بصیرت است. ... این چرخه فرایندی ما را از عقلانیت فطری به عقلانیت وحیانی رهنمون می شود. هیچ تعبدی بدون تفکر اعتبار ندارد. در پرتو چنین نگاهی عقب فطری به مرتبه « عقل ناب » نائل می آید.

در باب تقدم عقل بر ایمان، باید گفت عقل فطری مطلقاً حجیت دارد. زیرا تعبد مبتنی بر تعقل است. اساساً شکاف آشکار بین اسلام و مسیحیت در این است که از منظر اسلام عقل و مذهب در تعارض نیستند. زیرا عقل های پرورش یافته محصول و یافته عقل فطری هستند.

« حجت » منطقی است که ما را مجاب می کند تا حقیقتی را بپذیریم. انسان در عمل و نظر نیازمند حجت است.

به همین دلیل است که امام کاظم (ع) به هشام می فرمایند . «یـا هِـشامُ ! إِنَّ لِلّهِ عَـلَی الـنّـاسِ حُجَّـتَیـنِ، حُجَّـةً ظاهِـرَةً وَ حُجَّـةً باطِـنَـةً، فَـأَمَّا الـظّاهِـرَةُ فَالـرُّسُلُ وَ الأَنـبِـیــاءُ وَ الأَئِـمَّةُ عَلَیهِمُ السَّـلام وَ أَمَّا الباطِـنَـةُ فَالـعُـقول‌» ( اصول کافی، ج 1، ص 16 ) « الـعُـقول » فرمودند یعنی برای هر فردی عقل خودش حجت است.

و نیز فرموده اند : « یـا هِـشامُ، إنّ الـعاقِـلَ نَـظَـرَ إلَى الدُّنـیا وَ إلى أهـلِـها؛ فَـعَـلِـمَ أنّها لا تُـنالُ إلاّ بِالـمَـشَقَّـةِ، و نَـظَـرَ إلَى الآخِـرَةِ؛ فَـعَـلِـمَ أنّها لا تُـنالُ إلاّ بِالمَـشَقَّـةِ، فَـطَـلَبَ بِالـمَـشَقَّـةِ أبـقاهُـما  » ( میزان الحکمه ج۱۳، حدیث شماره : ۳۰۰۲۲۱۲۵ ) بر عقل فطری فرد درباره سختی های کسب دنیا و آخرت و مواجه با انتخاب عاقلانه تاکید دارد.

همچنین امام جعفر صادق علیه السلام در حدیث « جنود عقل و جهل » ( حدیث 14 اصول کافی ) می فرماید : آنچه در وجود انسان مخاطب خداوند قرار گرفته است، « عقل » است. عقل، فرمانده ای است که لشگریانی دارد. لشگر خیر و خوبی؛ خیر وزیر عقل است و شرّ وزیر جهل. ایمان وزیر عقل است. ...

و در یک کلام : « عقل فطری نقطه آغاز حرکت در الگوی هدفگذاری ماست. » زیرا عقل فطری ذاتی است و نه اعتباری که بخواهیم به آن بدهیم. در نگاه اسلام و قرآن، مهم ترین محور رشد، رشد عقلانیت است. کودک دارای عقلانیت فطری است. هنر نظام تعلیم و تربیت آن است که این عقلانیت فطری را در یک چرخه به سوی عقلانیت وحیانی رهنمود شود. در عقلانیت وحیانی است که انسان به درجه ای می رسد که در می یابد « خَلَقَهُم فِی الـدُّنـیا؛ وَ لا الـدُّنـیا » وظیفه تربیت اسلامی آن است که شرایط و عوامل را فراهم کند و مزاحمت ها را کاهش دهد.

قرآن کریم می فرماید : « قُل کُلُّ یَعـمَـلُ عَـلی شاکِـلَـتِـه » ( حجر / 99 ) « شاکله » قابل اصلاح است. این اصلاح به دو شکل درونی و بیرونی است. در آیه شریفه ( بقره / 256 ) « لا اِکـراهَ فِـی الدّیـنِ » موضوع بحث بر روی عقلانیت است. از این رو باید با دانش فلسفی به سراغ بحث برویم.